دستور توقف کودتا
تلگرافی که روزولت نادیده گرفت
تاریخ ایرانی: اسناد سیا که به تازگی از رده‌بندی محرمانه خارج شده‌اند بر نقش اساسی این سازمان در کودتای ۱۹۵۳ ایران تاکید دارند. اگرچه واشنگتن این عملیات را که به رهبری سیا صورت گرفت، هنوز یک «موفقیت» می‌شمارد ولی نتایج آن برای ایران و آمریکا هولناک بوده است. واشنگتن سابقه طولانی در انجام عملیات برای تغییر حکومت‌ها دارد، ولی هر بار که ایالات متحده در امور کشورهای خارجی دخالت کرده است، مجبور بوده تا با گردبادی از عواقب آن مواجه شود. اخیرا وزارت امور خارجه آمریکا اسنادی را منتشر کرد که از نقش واشنگتن در کودتای سال ۱۹۵۳ علیه دولت محمد مصدق پرده برمی‌دارند.
ولادیمیر آردایوف در ریانووستی می‌نویسد: «شورش‌های روز ۱۹ آگوست ۱۹۵۳ تهران، توسط سیا و با کمک روحانیون مسلمان سازماندهی شد. به دنبال آن کابینه منتخب مردم به ریاست محمد مصدق سرنگون شده و دولت سپهبد فضل‌الله زاهدی که تحت‌الحمایه سرویس‌های اطلاعاتی غرب بود جانشین او شد.»
واشنگتن در آن زمان دو هدف را دنبال می‌کرد: نخست، جلوگیری از به قدرت رسیدن حزب توده، حزب کمونیست‌های ایران؛ دوم، ممانعت از ملی شدن صنعت نفت که منافع انگلیس، متحد استراتژیک آمریکا را به خطر می‌انداخت. اگرچه هر دوی این موارد به هم مربوط بودند ولی نفت هدف اصلی بود.
آردایوف می‌نویسد: «در قرن بیستم نفت خام خاورمیانه مهمترین عامل در تصمیم‌گیری‌های سیاسی غرب در این منطقه محسوب می‌شد. کمپانی‌های آمریکایی و بریتانیایی برای چندین دهه کنترل مخازن هیدروکربن خاورمیانه را در اختیار داشتند. اما در اواخر قرن بیستم، کشورهای خلیج فارس بر کمپانی‌های نفتی فشار وارد کردند و خواستار سهم بیشتری از درآمد نفتی شدند.»
بتانی آلن ابراهیمیان در مجله فارن پالیسی می‌نویسد: «زمانی که کمپانی نفتی آمریکا در اواخر ۱۹۵۰ در عربستان تحت فشار شدید مجبور به تقسیم درآمدهای نفتی به صورت مساوی با ریاض شد، شرکت نفت انگلیس هم در ایران تحت فشار شدید قرار گرفت؛ اما لندن با یکدندگی این شرایط را نپذیرفت.»
رویگردانی بریتانیا از این درخواست باعث شد که محمد مصدق، نخست‌وزیر ایران در سال ۱۹۵۱ صنعت نفت ایران را ملی کند. در پاسخ به این عمل، بریتانیایی‌ها به فکر افتادند که با کمک سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا عملیاتی ترتیب دهند تا نخست‌وزیر منتخب مردم ایران را سرنگون سازند. همزمان، واشنگتن و لندن در تلاش بودند تا از پیشرفت کمونیسم در کشورهای خاورمیانه ممانعت به عمل بیاورند. اوضاع هنگامی پیچیده‌تر شد که در فاصله زمانی که روابط دیپلماتیک با بریتانیا به تعلیق درآمده بود، مصدق تلاش کرد تا پل‌های ارتباطی بیشتری با اتحاد جماهیر شوروی ایجاد کند. امکان برقراری اتحاد ایران - شوروی باعث ایجاد نگرانی در میان سیاستگذاران بریتانیا و آمریکا شد.
در یکی از اسناد سیا مورخ ۱۲ آگوست ۱۹۵۳ آمده است: «دولت جدید شوروی نه تنها حاضر شده تا تجارت با ایران را دو برابر کند بلکه بر سر مسائل عمده میان دو کشور مذاکره خواهد کرد. چنین پیشرفتی در روابط، امکان آن را فراهم می‌کند که مصدق با بهره‌گیری از امتیازاتی که از اتحاد جماهیر شوروی به دست آورده، پشتیبانی مردمی‌اش را تقویت کرده و از فشار‌ها برای بهبود روابط با آمریکا بکاهد.»
برای اینکه با مسئله «تهدید کمونیسم» و نفوذ شوروی در ایران مقابله شود، واشنگتن طرحی بسیار دقیق چید. این نقشه تمامی جوانب نظامی، اقتصادی، روان‌شناختی و دیپلماتیک را در نظر گرفته بود. اضافه بر آن، این نقشه یک عملیات ویژه سیاسی «با هدف مقابله با حزب توده و جلوگیری از نفوذ آن» نامیده شد. این عملیات شامل پروپاگاندای ضد توده، حملات فیزیکی، انجام عملیات امنیتی و اجرایی علیه حزب (با کمک «برخی از سیاستمداران ایرانی و فرماندهان نظامی»)، انتشار مطالب ضد حزب توده در مطبوعات و… بود.
آردایوف تاکید می‌کند که سیا «رهبران مذهبی» و «عناصر تاثیرگذار قبیله‌ای» را وارد ماجرا کرد تا همزمان علیه کمونیست‌ها و مصدق مبارزه کنند. اما تمام این اقدامات مقدمه‌ای بود برای انجام کودتای سیا که با عنوان عملیات آژاکس در آگوست ۱۹۵۳ اجرا شد. عملیات در ۱۵ آگوست ۱۹۵۳ آغاز شد. اگرچه آمریکایی‌ها محمدرضاشاه پهلوی را راضی کرده بودند تا مصدق را عزل کند ولی نخست‌وزیر موفق شد در نخستین مرحله کودتا آن را متوقف سازد. سیا مجبور شد عملیات را منحل کند.
در یکی از اسنادی که به تازگی از رده‌بندی خارج شده‌اند می‌خوانیم: تاریخ ۱۸ آگوست ۱۹۵۳ «عملیات آزموده شد و شکست خورد. ما نباید در هیچ‌گونه عملیات دیگری علیه مصدق شرکت کنیم که مبادا رد سیا مشخص شود… عملیات علیه مصدق باید متوقف شود.»
اما کرمیت (کیم) روزولت جونیور، مامور ارشد سیا در ایران و نوه تئودور روزولت، رئیس‌جمهور اسبق ایالات متحده، تلگراف وارده از مقامات سیا را نادیده گرفت. روزولت که مسئول انجام عملیات آژاکس بود با یکی از سران کودتا، سپهبد فضل‌الله زاهدی، تماس گرفت و با کمک رهبران مذهبی و قبیله‌ای ایران تظاهراتی گسترده به راه انداخت. به این ترتیب سیا اوضاع را از کنترل مصدق خارج کرد و عملیات تغییر رژیم تکمیل شد.
به نظر می‌رسید اهداف اصلی توطئه آمریکا - بریتانیا محقق شده باشد؛ اما متاسفانه مجموعه‌ای از اتفاقات ناگوار در پی آمدند. آردایوف می‌نویسد: «در سال ۱۹۷۹ انقلاب اسلامی رخ داد، سفارت آمریکا تسخیر شد و روابط دیپلماتیک ایران و آمریکا به تعلیق درآمد.»
بنابراین چه درسی می‌توان از کودتای «موفق» ۱۹۵۳ آموخت؟ چه موافق میل ما باشد و چه نباشد، گردباد ۳۸ ساله روابط تلخ تهران و واشنگتن از سال ۱۹۵۳ آغاز شد؛ زمانی که روند طبیعی تاریخ یک کشور به زور و اجبار توسط کشوری دیگر - ایالات متحده آمریکا - از هم گسیخت و برای همیشه دگرگون شد.
منبع: اسپوتنیک
نظر شما :