اولین تجربه قطع روابط ایران و انگلیس پس از انقلاب/ ۵ ساعت اشغال سفارت، ۲۵ سال پس از کودتا
زینب صفری
اولین مناقشه‌ها در روابط ایران و انگلیس از هشتم آبان ۵۸ آغاز شد. وقتی که تعدادی از دانشجویان ایرانی در دفاع از انقلاب و برای مقابله با حمله احتمالی طرفداران بختیار در مقابل ساختمان سفارت ایران در لندن تجمع کرده بودند، پلیس انگلیس به آن‌ها حمله و تعدادی از آنان را به اتهام سد معبر دستگیر کرد. پس از این اتفاق کاردار سفارت ایران، پلیس انگلیس را به حمایت از بختیار و مخالفین انقلاب متهم کرد و گفت: «پلیس انگلیس از دشمنان ما حمایت می‌کند. حتی آن روز بعضی از طرفداران بختیار با ماشین‌های پلیس فرار کردند.» البته سفارت انگلیس با انتشار بیانیه‌ای هواداری از بختیار را تکذیب و تاکید کرد که «دستگیرشدگان صرفا به دلیل سد معبر دستگیر شده‌اند و دستگیری آن‌ها ارتباطی با تحریکات سیاسی از سوی تظاهرکنندگان در اطراف سفارت ایران در همان روز نداشت.»
اشغال ۵ ساعته سفارت انگلیس
چهاردهم آبان ۱۳۵۸ (پنجم نوامبر ۱۹۷۹) فردای روز اشغال سفارت آمریکا، در شرایطی که فضای کشور هنوز از این اقدام دانشجویان پیرو خط امام ملتهب بود، سیداحمد خمینی به سفارت آمریکا رفت و ضمن دیدار با دانشجویان، با اشاره به احتمال اشغال سفارت انگلیس، مخالفت شدید خود را با این اقدام اعلام کرد و گفت: «کار اشغال سفارت‌ها توسط عناصر سیا و موساد است. طبق خبری که در قم به ما رسید می‌خواهند سفارتخانه‌های دیگر مثل سفارت روسیه و انگلیس را اشغال کنند. اما من تاکید می‌کنم که دیگر سفارتخانه‌ها حتی سفارت انگلستان را نباید اشغال کرد.»
حدود دو ساعت پس از این هشدار فرزند امام، یک گروه صد نفره مسلح با عنوان «پیروان خط امام و روحانیت مبارز» از دیوار سفارت انگلیس در تهران بالا رفتند و اگرچه خسارت چندانی به ساختمان سفارتخانه وارد نکردند ولی نزدیک به پنج ساعت سفارت را در اشغال خود نگه داشتند. این گروه که نه دانشجو بودند، نه روحانی و نه ارتباطی با دانشجویان پیرو خط امام در سفارت آمریکا داشتند، ظاهرا در جستجوی دیپلمات‌های فراری آمریکایی بودند که در آن زمان در سفارت انگلیس پنهان شده بودند. اما هر چقدر اشغال سفارت آمریکا از حمایت بخش بزرگی از حاکمیت برخوردار بود، این مهاجمان خیلی زود و با دخالت نیروهای سپاه، بدون اینکه به هدفشان رسیده باشند سفارت انگلیس را ترک کردند. این اتفاق که اعتراض شدید دولت انگلیس را به همراه داشت سایه سنگینی بر روابط تهران - لندن انداخت.
کمتر از یک هفته بعد ابوالحسن بنی‌‌صدر، سرپرست وقت وزارت امور خارجه ایران در جمع کارداران و سفیران کشور‌ها حاضر شد تا شاید با گفتن این اظهارات که «ما به عنوان مسلمان، تقوی و فضیلت انسان را محترم می‌شماریم و حتی دشمن را تحقیر نمی‌کنیم» و «از شروع بحران هیچ خارجی در ایران تحقیر نشده و احدی حق ندارد امنیت خاطر خارجیان را متزلزل سازد»، بتواند ترس‌ها و تردیدهای ایجاد شده در میان نمایندگان کشورهای اروپایی و آمریکایی را تقلیل داده و آن‌ها را از تصمیمشان مبنی بر کاهش سطح روابط دیپلماتیک با ایران منصرف سازد. امری که در آن موفق نشد و تهدید سفارتخانه‌ها تا جایی ادامه پیدا کرد که منجر به صدور بیانیه‌ای از سوی دفتر امام خمینی در دوم آذرماه ۵۸ شد. دفتر امام در این بیانیه با صراحت اعلام کرد «اشغال هر سفارتخانه‌ای در ایران علیه مبارزات ضد آمریکایی ماست و نباید انجام شود.»
با این حال مارگارت تاچر، نخست‌وزیر بریتانیا آذر ماه ۵۸ در دیدار با جیمی کار‌تر، رئیس‌جمهور آمریکا اعلام کرد که اگر وی در سازمان ملل خواستار تحریم اقتصادی علیه ایران شود، بریتانیا نخستین کشوری خواهد بود که از وی حمایت خواهد کرد. این موضوع شائبه دشمنی انگلیس با ایران را تقویت کرد. چنانکه در ۱۹ فروردین ۵۹ دولت انگلیس از تحویل ناو جنگی «خارک» به ظرفیت بیست هزار تن خودداری کرد که به سفارش ایران در انگلیس ساخته شده و ایران ۷۰ درصد بهای کل آن به ارزش ۱۴میلیون لیره استرلینگ را پرداخت کرده بود. ظاهرا این بخشی از تنبیهی بود که دولت انگلیس در صورت خودداری از آزادسازی گروگان‌های آمریکایی برای ایران در نظر گرفته بود. مارگارت تاچر در همین زمینه تاکید کرد با توافق با ایالات متحده، دولت متبوع وی تصمیم گرفته از تحویل هرگونه اسلحه به ایران خودداری کند.
اولین زمزمه‌های کاهش روابط
مسئولین سیاست خارجی بریتانیا در ۱۰ دی ماه ۱۳۵۸ (۳۱ دسامبر ۱۹۷۹) ، گزینه قطع کامل ارتباط دیپلماتیک با ایران را مورد بررسی قرار دادند: «قطع رسمی روابط و خروج کارکنان [سفارت] باید با احتیاط کامل انجام شود. [در این صورت] بریتانیا دشمن شماره دو ملت باقی خواهد ماند و احتمال جدی وجود دارد که دست کم از خروج کارکنان ما جلوگیری شود. لذا ضرورت دارد که تعداد مشاغل را بدون اعلام رسمی کاهش داد و تنها زمانی قطع روابط را اعلام کرد که تعداد گروگان‌های بالقوه به حداقل کاهش یابد. اگر روابط قطع شود می‌توانیم انتظار داشته باشیم که دو مقر بزرگ ما (ساختمان اصلی سفارت در خیابان فردوسی و باغ قلهک) - به بهای تقریبی هفتاد تا هشتاد میلیون پوند- نیز مصادره شده و شاید هرگز نشود آن‌ها را باز پس گرفت. هر چند که نهایتا می‌توان خسارت دریافت کرد.»
سخنگوی وزارت امور خارجه بریتانیا در دوم اردیبهشت ماه ۱۳۵۹ اعلام کرد که اگرچه سفیر این کشور تهران را ترک کرده اما قصد تعطیلی سفارت انگلیس در تهران را ندارند و یک کاردار در تهران باقی می‌ماند. فردای آن روز هم تعداد زیادی از دیپلمات‌های انگلیسی تهران را ترک کردند. به علاوه لرد پیتر کرینگتون، وزیر امور خارجه انگلیس در کنفرانس وزیران کشورهای اروپایی در لوکزامبورگ پیشنهاد داد تا تعداد دیپلمات‌های اروپایی در ایران کاسته شده و ایران از نظر اقتصادی و صدور اسلحه تحریم شود. دو هفته بعد در ماجرای ورود هواپیماهای نظامی آمریکا به خاک ایران و واقعه طبس، هنگامی که نمایندگان پارلمان بریتانیا از معاون وزیر امور خارجه انگلیس خواستند تا این اقدام آمریکا را محکوم کند، وی از این کار خودداری کرد و گفت: «هم اکنون زمانی است که متحدان باید به یکدیگر وفادار بمانند. من فکر می‌کنم عملیات نجات گروگان‌ها با اقدام نظامی علیه ایران تفاوت آشکاری دارد.»
از جاسوسی کلیسای انجیلی تا اعتصاب غدای دانشجویان ایرانی
صبح روز نوزدهم مرداد ۱۳۵۹ انتشار خبر کشف شبکه جاسوسی کلیسای اسقفی و دستگیری مارگارت جین وادل، مسئول روابط بین‌المللی این کلیسا، بحران دیگری در روابط تهران و لندن کلید زد. چهارم شهریور ماه ۵۹ دکتر بهزادنیا، معاون وزارت ارشاد ملی در گفت‌و‌گو با خبرگزاری پارس اتهامات سنگینی را به اعضای کلیسای انجیلی در اصفهان وارد کرده و از پیدا شدن سندی صحبت کرد که نشان می‌داد در ۲۶ فروردین ۵۹ کشیش پل هانت، ۵۰۰ میلیون دلار وجه نقد از طرف سیا دریافت کرده تا به قصد فراهم کردن مقدمات کودتا از جمله بمباران منزل امام و مناطق استراتژیک قم و تهران در اختیار افسران ارتش و رهبران بهایی و ضدانقلابیون قرار دهد. به علاوه بهزادنیا در این گفت‌و‌گو اعلام کرد که جان گراهام، سفیر انگلیس در تهران ۳۰۰ کیلو تی ان تی و فتیله‌های انفجاری در اختیار این کشیش و گروه دیگری از ارتشیان و طراحان سیا قرار داده است.
پیش از آن پلیس انگلیس با دانشجویان ایرانی متحصن در مقابل سفارت آمریکا در لندن که به آزار و ضرب و شتم دانشجویان ایرانی در آمریکا معترض بودند، برخورد کرده بود. این تحصن که از صبح روز ۱۳ مرداد ۱۳۵۹ آغاز شده بود، بعدازظهر همان روز با دخالت و حمله پلیس انگلیس، به دستگیری ۷۲ دانشجوی ایرانی منجر شد. دانشجویان بازداشت شده در اعتراض به اهانت ماموران انگلیسی به امام خمینی و ضرب و شتم آن‌ها دست به اعتصاب غذای نامحدود زدند که به دلیل طولانی شدن اعتصاب حال چند نفر از آن‌ها رو به وخامت گذاشت که در نهایت پنجم شهریور ماه بنا به درخواست آیت‌الله منتظری اعتصاب غذای خود را شکستند. در اعتراض به بازداشت دانشجویان متحصن در سفارت آمریکا در لندن، دانشجویان ایرانی ۱۹ مرداد ۵۹ در مقابل سفارت انگلیس در تهران تحصن کردند. متحصنین، انگلیس را حامی آمریکا دانسته و رفتارهای انگلیس را در راستای اهداف آمریکا برشمردند و در بخشی از بیانیه خود اعلام کردند: «ما توجه امام امت را به سخنان نخست‌وزیر انگلیس در آمریکا معطوف می‌داریم که به همتای خود گفت: بگذارید هیچ شکی باقی نماند که انگلستان از شما کاملا حمایت کرده و می‌کند و پیامد این اطمینان دادن‌ها تحریم اقتصادی، حمله به طبس، گروگانگیری در سفارت ایران در لندن و اینک حمله به دانشجویان در مقابل سفارت آمریکا در لندن می‌باشد.» این تحصن ۱۲ روز ادامه داشت تا اینکه در سی ام مردادماه دانشجویان به درخواست چند نفر از نمایندگان مجلس به تحصن خود پایان دادند. آن‌ها در بیانیه پایانی خود «تعطیل شدن سفارت انگلیس و جلوگیری از خروج چند نفر از طاغوتیان که به بهانه‌های مختلف هر روز میلیون‌ها تومان از پول بیت‌المال را به تاراج می‌برند» را از دستاوردهای تحصن دوازده روزه خود برشمردند.
کاردار موقت ایران در انگلیس طی گفت‌و‌گویی بازداشت دانشجویان را حرکتی تلافی‌جویانه در مقابل دستگیری چهار نفر از اتباع انگلیسی در اصفهان در جریان دایره جاسوسی کلیسای اسقفی خواند. وی همچنین از مقامات ایرانی خواست تا در قبال حرکت‌های غیرانسانی مقامات انگلیس که معارض با کلیه موازین بین‌المللی است واکنش شدیدتری نشان دهند.
سر جان گراهام، سفیر انگلیس در تهران درباره اعتصاب غذای دانشجویان معترض می‌گوید: «قطب‌زاده، وزیر امور خارجه به ما گفت که دولت ایران قادر نیست که از سفارت محافظت کند. احتمال این خطر وجود داشت که یکی از دانشجویان ایران که در اعتصاب غذا بود جان خود را از دست بدهد که قطعا باعث اعمال خشونت علیه کارمندان سفارت ما در تهران می‌شد که من به کابینه بریتانیا پیشنهاد دادم باید دانشجویان ایرانی را آزاد کنیم و موقتا حفاظت از منافع‌مان را به سفارت سوئد بسپاریم.»
تعطیلی سفارت بریتانیا در تهران
با بالا گرفتن تنش‌ها سرانجام وزارت امور خارجه بریتانیا در ۱۸ شهریورماه ۵۹ با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد که سفارت این کشور در تهران را تعطیل کرده ولی روابط سیاسی با تهران کماکان ادامه خواهد داشت. کارکنان باقی مانده سفارت انگلیس هم همان شب وارد لندن شدند و سفارت سوئد حافظ منافع انگلیس در ایران شد.
منابع:
۱- اسناد آرشیو ملی بریتانیا در سال ۱۹۸۰، مجید تفرشی
۲- روزنامه جمهوری اسلامی، آبان ۱۳۵۸، اردیبهشت، مرداد و شهریور ۱۳۵۹
۳- روزنامه انقلاب اسلامی، مرداد و شهریور ۱۳۵۹
۴- گفت‌و‌گوی تاریخ ایرانی با جان گراهام، اولین سفیر بریتانیا در ایران پس از انقلاب
نظر شما :