مهمان خانه پدری/ نگاهی به دو بار سفر منشور کوروش به ایران
نسرین رضایی
سر هنری لیارد، باستان‌شناس بریتانیایی آخرین نماینده این کشور پیش از رسام بود که در سال ۱۸۵۰ میلادی سه ماه در بین‌النهرین کاوشگری کرد اما به نتیجه‌ای باب میل و مطلوب دست نیافت. لیارد بعدها در سال ۱۸۷۷ سفیر بریتانیا در بین‌النهرین شد و به رسام که زمانی دستیار او در حفاری‌های همین منطقه بود کمک کرد تا با دست بازتری مشغول به کار شود.۲ بریتانیا از سال ۱۸۵۰ حکم حفاری در منطقه با محدودیت‌های ویژه را تا سال ۱۸۸۰ از عبدالحمید دوم، سلطان عثمانی دریافت کرده بود اما لیارد در نقش سفیر کاری کرد تا مجوز برای حفاری نه تنها دوسال بیشتر (تا ۱۵ اکتبر ۱۸۸۲) تمدید شود بلکه بندهایی برای اختیار عمل بیشتر در ادامه حفاری‌ها نیز به آن اضافه شود. سفیر بریتانیا با عبدالحمید دوم توافق کرده بود تا هر آنچه در این دوره در منطقه ویژه حفاری از سوی بریتانیا کشف شود، حق خروج از کشور و ارسال به انگلیس را خواهد داشت. مشروط بر این موضوع که نماینده‌ای از سوی سلطان عثمانی در منطقه حضور داشته و خود شاهد کشف این اشیا از بین‌النهرین باشد.۳ استوانه کشف شده توسط رسام نیز با توجه به همین بند بعدها به موزه بریتانیا منتقل شد.۴ شاید اگر تلاش‌های لیارد، سفیر بریتانیا در آن دوره برای اضافه کردن بندهایی به قرارداد با سلطان عبدالحمید نبود در حال حاضر جایی برای منشور کوروش در موزه بریتانیا وجود نداشت.
رسام بعدها در کتاب خاطرات خود تحت عنوان «آشور و سرزمین نمرود» نوشت: استوانه را در دومین دور از چهار دوره سفر خود به منطقه بابل پیدا کردم. در آن زمان نامه‌ای به «ساموئل بیرچ»، مسئول نگهداری از اشیا عتیقه منطقه آسیا در موزه بریتانیا نوشتم و او را از این موضوع مطلع کردم.۵
رسام در بخش دیگری از یادداشت‌های خود آورده است که استوانه را در منطقه عمران (عمران ابن علی) در نزدیکی دهکده جمجمه بغداد پیدا کرده است. منشور کوروش در نهایت در تاریخ ۱۹ ژوئن به دولت انگلیس تحویل داده شد و برای نخستین بار در ۱۷ نوامبر ۱۸۷۹ از سوی «سر هنری رالین سان» رییس مجمع سلطنتی آسیایی رونمایی شد.۶ جدا از کپی منشور که به عنوان کهن‌ترین فرمان شناخته‌شده تفاهم و همزیستی ملت‌ها در ساختمان سازمان ملل متحد در نیویورک در فضای بین تالار اصلی شورای امنیت و تالار قیمومت نگهداری می‌شود، نسخه اصلی از سال ۱۸۸۰ در اختیار بخش ایران باستان موزه بریتانیا قرار گرفت و تنها سه بار مجوز خروج از موزه را پیدا کرده است.
نخستین تلاش‌ها برای امانت گرفتن منشور کوروش در زمان محمد رضا شاه پهلوی صورت گرفت. شاه ایران تصمیم داشت تا استوانه کوروش را به هر نحوی شده حتی برای یک دوره کوتاه مدت به ایران منتقل کند. نقطه شروع پافشاری‌های محمدرضا شاه برای این کار، سال ۱۹۶۸ بود. شاه در سال ۱۹۶۸، با استفاده از اعتبار منشور کوروش و معرفی آن به عنوان بیانیه نمادینی از حقوق بشر نخستین کنفرانس حقوق بشر سازمان ملل را در تهران برگزار کرد. پس از آن با تلاش‌های بسیار زیاد با موزه بریتانیا توافق کرد تا لوح کوروش را در زمان برگزاری جشن‌های ۲۵۰۰ ساله به ایران منتقل کند.
استوانه سفالی نهایتا با تلاش‌های شاه ایران در سال ۱۹۷۱ (۱۳۵۰) از موزه بریتانیا خارج شد. آن زمان، منشور را ۵ هزار پوند بیمه کردند و شیء یاد شده تنها به مدت ۱۰ روز (از ۱۲ تا ۲۲ اکتبر) در ایران و در موزه برج آزادی تهران یا همان شهیاد سابق به نمایش درآمد. انتقال منشور برای محمدرضا شاه کار چندان ساده‌ای نبود، دولت ایران علی رغم تقبل هزینه بیمه نقل و انتقال، کشمکش‌های نه چندان کمی با مقامات موزه بریتانیا داشت.۷
بعدها «نیل مک گریگور» مدیر موزه بریتانیا در رابطه با تلاش‌های شاه ایران برای انتقال منشور حتی برای مدت زمانی کوتاه گفت: شاه منشور را مانترایی (جسم مقدسی) در تعیین هویت ملی تازه جدید کشورش قلمداد می‌کند که ادعایی است بر پایبندی رژیم او به حقوق بشر.
بعدها به دنبال ورود استوانه کوروش به ایران، اشرف پهلوی خواهر شاه ایران یک کپی ساختگی از منشور را به عنوان پیشکش تقدیم «یوتانت» دبیر شورای امنیت سازمان ملل کرد تا نسخه‌‌ای از میراث کوروش به عنوان نمادی از حقوق بشر برای همیشه در جایگاهی ویژه در مقر سازمان ملل باقی بماند. اعتبار و ارزش منشور به حدی بود که در سال ۱۹۷۱، سازمان ملل آن را به ۶ زبان رسمی سازمان منتشر کرد.
اما بار دوم منشور نه این بار به ایران بلکه از مارس تا ژوئن ۲۰۰۶ به اسپانیا منتقل شد. در همان سال انتقال منشور به اسپانیا بود که دولت ایران نیز مذاکراتی را برای انتقال این میراث ارزشمند به کشورش انجام داده بود.
نخستین خبر‌ها از نمایش لوح منشور کوروش در ایران در دی ماه ۱۳۸۳ منتشر شد آن هم بعد از زمانی که بیش از ۵۰ شی تاریخی به موزه بریتانیا به امانت سپرده شد. این زمزمه‌ها همچنان به قوت خود باقی بود تا در جریان برگزاری نمایشگاه تمدن بابل در ۱۱ نوامبر ۲۰۰۸ (۲۰ آبان ۱۳۸۷) در موزه بریتانیا و نمایش منشور کوروش در کنار مجموعه‌ای از آثار تمدن کهن و ارزشمند بابل که به مدت ۴ ماه در این موزه به نمایش درآمد، بحث امانت دادن منشور کوروش به موزه ملی ایران، در تابستان ۸۸ پررنگ‌تر شد. بعد از این موضوع «جان کرتیس»، سرپرست بخش خاورمیانه موزه بریتانیا و نماینده تام الاختیار این موزه در ایران با حمید بقایی، معاون رییس جمهور و رییس سازمان میراث فرهنگی و گردشگری مذاکراتی را برای انتقال منشور به ایران برای یک دوره کوتاه مدت انجام دادند و توافق‌هایی برای انتقال منشور کوروش به ایران حاصل شد.
در جلسه‌ای که در ژانویه ۲۰۰۹ با حضور مدیر بخش امانات موزه بریتانیا و مدیر موزه ملی ایران برگزار شد، ۲۶ دی ۱۳۸۸(اکتبر ۲۰۰۹) زمان توافقی برای انتقال این منشور به ایران به صورت امانت تعیین و حتی تمام توافق‌ها برای نحوه ورود و انجام مراحل بیمه منشور کوروش نیز انجام شد. علیرغم توافقاتی که برای انتقال منشور به ایران صورت گرفته بود مقامات موزه بریتانیا در اکتبر ۲۰۰۹ حوادث پس از انتخابات ریاست‌جمهوری در ایران و نگرانی از عدم امنیت منشور در این دوره را بهانه قرار دادند و به عهد خود وفا نکرده و عملا سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در منگنه وعده‌ای قرار گرفت که درباره آن اطلاع‌رسانی و در عین حال برای مردم ایجاد توقع کرده بود. بعد از این موضوع و به دنبال حواشی که پیرامون انتقال منشور از انگلیس به ایران ایجاد شد، حمید بقایی در یک مصاحبه با خبرگزاری فارس ضرب الاجلی ۲ ماهه برای انگلیس درباره نمایش منشور کوروش تعیین کرد و اعلام کرد که در صورت عدم پایبندی موزه بریتانیا به وعده و وعید‌های خود در روابط خود با مسئولین موزه تجدیدنظر خواهد کرد.
در پی انتشار این مصاحبه «مک گریگور»، مدیر موزه بریتانیا نامه‌ای را خطاب به حمید بقایی ارسال کرد با محتوای ذیل: «از خواندن مصاحبه اخیر جنابعالی درباره امانت‌گیری منشور کوروش به موزه ملی ایران بسیار ناراحت و ناامید شدم. همان طور که در نامه مورخ ۲۷ مارس و همیشه هم گفته‌ام ما مایل هستیم تا منشور کوروش را به تهران بفرستیم و امیدوار هستیم تا بتوانیم مذاکرات در این خصوص را آغاز کنیم و همچنین عملیاتی بودن این امانت‌گیری، نحوه نمایش و جعبه‌های منشور را در نظر داشته باشیم. اما مجبور بودیم تا برای تشکیل اولین جلسه هیئت امنای موزه بریتانیا در این فصل صبر کنیم و سپس با شما درباره پیشنهادات خود صحبت کنیم. این جلسه در تاریخ ۲۶ سپتامبر (مهر ۸۸) تشکیل شد و هیئت امنای موزه به دکتر "جان کرتیس"، سرپرست بخش خاورمیانه ماموریت داد تا در اسرع وقت به تهران بیاید و با شما و آقای "مهراندیش"، مدیر موزه ملی ایران درباره تاریخ، نحوه نمایش و جعبه‌های منشور از جانب ما با شما به مذاکره بپردازد. دکتر کرتیس از جانب هیات امنای موزه انگلیس و اینجانب اختیارات کامل را در مورد مذاکرات منشور کوروش برعهده دارد. در اینجا به شما دوباره اطمینان می‌دهم که موزه بریتانیا بسیار امیدوار است منشور کوروش را برای امانت به موزه ملی ایران بفرستد اما طبق امانت‌سپاری‌های بین‌المللی باید در مورد جزئیات و شرایط در آینده با یکدیگر بحث و گفت‌و‌گو شود.» ۸
در نهایت روز جمعه ۱۰ سپتامبر ۲۰۱۰ ساعت ۲۵: ۴ دقیقه صبح منشور کوروش تحت تدابیر امنیتی از بریتانیا وارد تهران شد و قرار شد تا مدت ۴ ماه در ایران بماند. به همراه این منشور ویترین نمایش آن نیز آورده شد. در روز شنبه ۲۱ شهریور ۱۳۸۹ مراسم رونمایی از منشور با حضور و سخنرانی محمود احمدی‌نژاد و اسفندیار رحیم مشایی برگزار شد. طی این مراسم احمدی‌نژاد چفیه خود را بر گردن ۲ نفر که به‌عنوان نماد یک سرباز هخامنشی و کاوه آهنگر در مراسم حضور داشتند و سپس یک جوان بسیجی انداخت.
در این مراسم نیل مک گرگور رییس موزه بریتانیا در سخنرانی خود که پیرامون تاریخچه منشور کوروش بود، حکومت کوروش را بزرگ‌ترین امپراطوری جهان و فتح بابل و منشور کوروش را پیروزی امپراطوری هخامنشی و فرازی از تاریخ ایران توصیف کرد. گزارش شده که در ده روز نخست ورود منشور کوروش به موزه ملی ایران ۴۸ هزار بازدید از آن صورت گرفت.۹
پی‌نوشت‌ها:
1-Finkel, I.L.; Seymour, M.J. (2009). Babylon. Oxford: Oxford University Press.
2-Vos, Howard Frederic (1995). "Archaeology of Mesopotamia". In Bromiley, Geoffrey W.. The International Standard Bible Encyclopedia. Grand Rapids, Mich.: Wm. B. Eerdmans Publishing
3- Rassam, Hormuzd.Asshur and the land of Nimrod. London: Curts & Jennings(1897)..
4- British Museum
5- Hilprecht, Hermann Volrath. Explorations in Bible lands during the 19th century. Philadelphia: A.J. Molman and Company.
6- British Museum/"Royal Asiatic Society". The Times. 18 November 1879.
United Nations Note to Correspondents no. 3699, 13 October 1971
7- Housego, David (1971-10-15). "Pique and peacocks in Persepolis". The Times.
8-"Cyrus Cylinder warmly welcomed at home" .Tehran Times, September 26, 2010
9-Wilson, John (2010-01-24)British Museum in battle with Iran over ancient 'charter of rights'". The Observer. Retrieved 2010-06-24.
نظر شما :