نامه کاشانی به آیزنهاور؛ اعتماد آیت‌الله به آمریکا؟

بی‌بی‌سی فارسی اخیرا در گزارشی بنا بر اسناد آرشیو ملی آمریکا نوشت کاشانی چند سال بعد از سرنگونی محمد مصدق در کودتای ۲۸ مرداد - در شرایطی که با حکومت پهلوی اختلاف پیدا کرده و خانه‌نشین شده بود - به دوایت آیزنهاور، رئیس جمهوری ایالات متحده نامه‌ای تظلم‌خواهانه نوشت و ابراز خرسندی کرد که «ایالات متحده آمریکا الگوی کشورهای امپریالیستی را دنبال نمی‌کند.»

اسناد همچنین نشان می‌دهد که این روحانی متنفذ حدود سه سال پیش از کودتا، در یکی از دیدارهای خود با مقامات سفارت در تهران، خواهان کمک مالی سری آمریکا شده بود. کاشانی همچنین گفته که توان آن را دارد ارتشی یک میلیونی متشکل از افرادی مانند سید حسین امامی - عضو جمعیت فدائیان اسلام و قاتل عبدالحسین هژیر (وزیر دربار) و احمد کسروی (پژوهشگر و حقوقدان) - تأسیس کند «تا ایران را از شر همه خائنان و دزدانی که بر‌ آن حکومت می‌کنند نجات بدهد.»

سید محمود کاشانی، استاد دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی در یادداشتی که برای «تاریخ ایرانی» ارسال شده، درباره این اسناد نوشته است: «بی‌بی‌سی فارسی روز ۲۵ بهمن ۱۳۹۶ با انتشار یک سند ادعایی و تفسیرهایی خلاف واقع از آن، دست به تبلیغات مسموم علیه آیت‌الله کاشانی در سایت خود و شبکه‌های اجتماعی زده است که این تبلیغات تازگی ندارد. بی‌بی‌سی در این نوشته با تلاش برای تثبیت دروغ تاریخی کودتا علیه مصدق چنین وانمود می‌کند که آیت‌الله کاشانی با شخص محمدرضا شاه اختلاف پیدا کرده بوده است. این در حالی است که او به قانون‌شکنی‌های دولت‌هایی که در پی شکست نهضت ملی ایران روی کار می‌آمدند اعتراض می‌کرد و نه به شخص محمدرضا شاه؛ بنابراین این گفته بی‌بی‌سی نیز خلاف واقع و تحریف مبارزات آیت‌الله کاشانی است.»

به نوشته کاشانی «بی‌بی‌سی فارسی در ادامه تحریف رویدادهای تاریخ نهضت ملی ایران به سندی از «آرشیو ملی ایالات متحد آمریکا» استناد کرده و با نقل مواردی از این سند حتی بر خلاف مندرجات آن، اتهام‌هایی را به آیت‌الله کاشانی نسبت داده است. خوانندگان این متن گمان می‌کنند این سند مربوط به سازمان‌های رسمی اطلاعاتی آمریکاست؛ ولی واقعیت این است که آنچه «آرشیو ملی ایالات متحده» نامیده شده است هیچ ارتباطی به دولت ایالات متحده آمریکا ندارد و یک آرشیو خصوصی است که از سوی ملکُم برن، از هواداران سیاست انگلستان که درباره کودتا علیه مصدق تبلیغ می‌کند منتشر شده است. از همین رو این سند ادعایی در مجموعه اسناد وزارت خارجه آمریکا که در سال ۱۹۸۹ میلادی برابر ۱۳۶۸ خورشیدی انتشار یافت و دربرگیرنده ۵۰۸ سند سری و یا محرمانه مربوط به رویدادهای دوران نهضت ملی ایران است بازتاب ندارد. همچنین در مجموعه ۳۷۵ سند تکمیلی که از سوی وزارت خارجه آمریکا و سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) در ۱۵ ژوئن ۲۰۱۷ برابر با ۲۵ خرداد ۱۳۹۶ منتشر گردید چنین سندی وجود ندارد؛ بنابراین این سند اعتبار ندارد و مندرجات آن نیز قابل استناد نیست. با این حال بی‌بی‌سی با استناد به همین سند ادعایی دروغ‌هایی را به آیت‌الله کاشانی نسبت داده است که حتی در متن آن اثری از آن‌ها به چشم نمی‌خورد.»

فرزند آیت‌الله کاشانی سپس به دیدار او با یک دیپلمات آمریکایی (جرالد دوهر) و ادعای درخواست کمک سری از ایالات متحده اشاره کرده و توضیح داده است: «آن‌چنان ‌که از همین سند برمی‌آید دیدار آیت‌الله کاشانی با جرالد دوهر، کارمند سیاسی سفارت آمریکا در تهران با حضور سلیمان شاملو نماینده محلی خبرگزاری آسوشیتدپرس انجام شده است ولی در این سند هرگز درخواست «کمک مالی سری از آمریکا» به چشم نمی‌خورد و این یک تحریف آشکار بی‌بی‌سی از همین سند ادعایی و ادامه ترور شخصیت آیت‌الله کاشانی است. همچنین اثری از این عبارت که کمک دولت آمریکا «می‌تواند او را به قوی‌ترین نیرو در خاورمیانه در برابر گسترش نفوذ کمونیسم تبدیل کند» وجود ندارد. از سوی دیگر این دیدار از نظر زمانی یک هفته پس از بازگشت آیت‌الله کاشانی از تبعید لبنان و پس از استقبال باشکوه مردم از فرودگاه مهرآباد تا خانه وی برگزار شده است. آیا معقول است که با انتخاب آیت‌الله کاشانی به نمایندگی دوره شانزدهم مجلس در حالی که در تبعید به سر می‌برد و با این پشتیبانی بی‌مانند ملت ایران از او، خواستار کمک آمریکا شده باشد برای آنکه قوی‌ترین نیرو در خاورمیانه شود؟ بی‌بی‌سی فارسی در بخش دیگری از نوشته‌های ۲۵ بهمن ۱۳۹۶ خود افزوده است: «مجموعه اسناد دولت آمریکا نشان می‌دهد که کاشانی قبل از وقوع کودتا با سفارت آمریکا در تماس بوده ولی این اسناد ثابت نمی‌کند که او به طور مستقیم در طرح کودتا شرکت داشته یا از آمریکایی‌ها پولی دریافت کرده باشد.» این نوشته هم که به ظاهر بی‌طرفانه می‌آید از جهات گوناگون در راستای شبهه‌افکنی در ذهن خوانندگان است.»

این استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی تاکید کرده که «آیت‌الله کاشانی هرگز هیچ تماسی با سفارت آمریکا در ایران و یا هیچ سفارتخانه دیگری نداشته است ولی مقامات آمریکایی به مناسبت‌های گوناگون به دیدار وی می‌شتافته‌اند» و افزوده است: «برای نمونه آورل هریمن، فرستاده ویژه رئیس‌جمهور آمریکا روز ۲۳ تیر ۱۳۳۰ برای کمک به حل اختلاف ایران و انگلیس بر سر موضوع نفت به ایران آمد و دیداری با مصدق روز ۲۴ تیر داشت. هریمن روز ۲ مرداد نیز دیداری دو ساعته با آیت‌الله کاشانی در خانه یکی از دوستان وی در قلهک داشت. روزنامه‌های «ایران ما» در ۲ مرداد و «شاهد» در ۶ مرداد ۱۳۳۰ متن کامل گفت‌وگوهای هریمن با آیت‌الله کاشانی را منتشر کردند. آیت‌الله کاشانی در بخشی از سخنان خود گفت: «در هر صورت ما از شما هیچ چیز نمی‌خواهیم و هیچ کمکی توقع نداریم، جز اینکه در کار مملکت ما مداخله نکنید و به خصوص با انگلیس‌ها که به کشور ما فشار وارد می‌کنند همکاری و مساعدت ننمایید…» لوی هندرسن سفیر آمریکا در ایران نیز بار‌ها از جمله روزهای ۲۹ مرداد ۱۳۳۱ و ۷ آبان ۱۳۳۱ با آیت‌الله کاشانی دیدار کرده است که خبرهای آن در روزنامه‌های کشور بازتاب دارند. هندرسن در بخشی از گزارشی که از دیدار خود با آیت‌الله کاشانی به وزارت خارجه آمریکا فرستاده و در سند شماره ۱۴۰ به تاریخ ۹ نوامبر ۱۹۵۲ برابر با ۱۸ آبان ۱۳۳۱ و در برگ‌های ۳۹۸ تا ۴۰۰ اسنادی که در ۱۵ ژوئن ۲۰۱۷ برابر با ۲۵ خرداد ۱۳۹۶ از سوی وزارت خارجه آمریکا انتشار یافت بازتاب دارد چنین گفته است: «به رغم زبان ناخویشتن‌دار، کاشانی از شخصیتی دارای روحیه دوستانه برخوردار است و گاه‌گاه در گفت‌وگوی خود ملایم و همراه با جوک‌گویی و داستان‌های خنده‌آور است. من نمی‌دانم قصد او در گفت‌وگوهای بعدی چیست. چند روز پیش [جواد] بوشهری که پیش از این عضو کابینه مصدق بود و روابط دوستانه‌ای با کاشانی دارد با اشاره به من فهماند که کاشانی خشنود خواهد بود اگر ایالات متحده در هزینه‌های سفر پاره‌ای از شخصیت‌ها که در کنفرانس اسلامی شرکت می‌کنند کمک کند. با این حال کاشانی هیچ‌گونه اشاره‌ای که نشان دهد خواستار چنین کمکی باشد نکرد.» به این واقعیت تاریخی نیز باید توجه کرد که دولت آمریکا بر خلاف انگلستان سابقه استعماری در ایران و دیگر کشورهای جهان نداشت و پیشگامان نهضت ملی ایران عموما و شخص آیت‌الله کاشانی به رغم انتقادهایی که به عملکرد دولت آمریکا داشتند نسبت به سیاست ایالات متحده آمریکا در ایران بدبین نبودند.»

محمود کاشانی می‌نویسد: «آیت‌الله کاشانی پس از منحل کردن مجلس شورای ملی دوره هفدهم که سنگر دفاع از حقوق مردم و امنیت ملی کشور بود به دست مصدق و به شکست کشانیدن نهضت ملی ایران، با صدور اعلامیه‌هایی، اعتراض‌های شدیدی به دخالت دولت زاهدی در انتخابات مجلس دوره هجدهم داشت و در همین راستا نامه‌ای به دبیرکل وقت سازمان ملل نوشت. وی همچنین اعتراض‌های گوناگونی به قرارداد کنسرسیوم نفت که در سال ۱۳۳۳ در مجلس مطرح بود انجام داد. آیت‌الله کاشانی سرانجام در آستانه برگزاری انتخابات فرمایشی دوره نوزدهم در دی‌ماه سال ۱۳۳۴ برای پیشگیری از مبارزات سیاسی او بازداشت گردید. نامه‌ای هم که در سال ۱۹۵۷ برابر ۱۳۳۶ خورشیدی به دوایت آیزنهاور رئیس‌جمهور وقت آمریکا با استقبال خطر از تهدیدهای داخلی نوشت سند ارزشمندی در مبارزات سیاسی وی می‌باشد که در این نوشته کوتاه فرصت پرداختن به مندرجات آن نیست.»

با وجوی که فرزند کاشانی به محتوای نامه اشاره‌ای نکرده اما بی‌بی‌سی به نقل از اسناد آمریکا نوشته کاشانی در سال ۱۹۵۷ مخفیانه به دوایت آیزنهاور، رئیس‌جمهوری آمریکا نامه‌ای تظلم‌خواهانه نوشته و از وضع بد اقتصادی و نرخ بالای بیکاری گرفته تا فقدان آزادی بیان و مطبوعات در ایران و اینکه زیر نظر پلیس بوده، گله کرده است. او نوشت: «همه آن لیبرال‌هایی که علیه کمونیسم مبارزه می‌کردند و هنوز هم می‌کنند، یا به مضیقه افتاده یا کشته شده‌اند.» یکی از آن «لیبرال‌ها»، مظفر بقایی، رهبر حزب زحمتکشان ایران بوده، که مقامات در واشنگتن فکر می‌کردند پیش‌نویس نامه را او تهیه کرده، زیرا کاشانی سواد خواندن یا نوشتن انگلیسی نداشت.

در نامه آمده: «همه مردم ایران و عراق از بریتانیایی‌ها شدیدا متنفرند، اما عوامل بریتانیا که در این کشور‌ها فعالند آن‌ها را ساکت نگه داشته‌اند. نفرت از انگلستان و فرانسه در این بخش از دنیا عمومی است. مردم از حقه‌های آن‌ها به خوبی مطلع هستند.»

نامه از آلمان به آدرس کاخ سفید پست شده بود. در متن نامه آمده که چون نگارنده به سفارت آمریکا و ایران در تهران و واشنگتن اطمینان ندارد آن را از آلمان پست می‌کند. به نظر می‌رسد ابوالقاسم کاشانی هیچگاه جواب نامه خود را نگرفته باشد؛ او دیگر در عرصه سیاسی ایران نفوذی نداشت. بنا بر سند، مقامات سفارت حتی از تایید این موضوع که نامه‌اش را دیده‌اند خودداری کردند.