برجام ساختیم و اصلاحات خواستیم

با سلام و درود به جوان برومند و سرمایه اجتماعی امروز و فردای ایران عزیز؛ برای گزارش رویدادهای سال ۱۳۹۴ ابتدا مایلم به ریشه‌ها و زمینه‌های این رویدادها اشاره‌ای داشته باشم. شرایط اجتماعی سال ۱۳۹۴ پیامد مجموعه فرازها و فرودها و تحولات یک قرن گذشته کشورمان ایران، منطقه و جهان است. در طول یک قرن گذشته به دفعات این سؤال کلیدی برای نخبگان و روشنفکران جامعه مطرح بوده است که چرا ما نسبت به کشورهای توسعه‌یافته عقب مانده‌ایم؟ ایران در مقایسه با بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته از نیروی انسانی بااستعدادتر و منابع طبیعی غنی‌تر برخوردار است. مشکل کجاست؟ در این زمینه سخن بسیار گفته شده است. جمعی از روشنفکران از جمله زنده‌یاد مهندس بازرگان بر این باور بوده‌اند که جامعه ما از دو مشکل فرهنگ استبدادی و پیرایه‌ها و خرافات مذهبی رنج برده و می‌برد. پیامد مشکل فرهنگ استبدادی، در رفتار تک‌روی، خودخواهی، کینه‌ورزی و نداشتن روحیه کار جمعی و قانون‌گریزی ما ایرانیان نمود پیدا کرده و به جای به‌کارگیری عقلانیت و خردورزی در مدیریت امور دستخوش رفتارهای احساسی شده‌ایم. برای زدودن خرافات و پیرایه‌های مذهبی که در قرون متمادی در ادبیات مذهبی ما وارد شده راهکار «بازگشت به قرآن» و سرچشمه زلال وحی را مطرح و کار فشرده فرهنگی و اجتماعی در این خصوص در یکصد سال گذشته مورد عمل قرار گرفته است. مردم در سال ۱۳۹۴ از دستاوردهای این فرایند و همه تجربیات تاریخی به ویژه تجربه رخدادهای دهه شصت، ‌دوم خرداد سال ۱۳۷۶، سال‌های ۱۳۸۴، ۱۳۸۸ و ۱۳۹۲ بهره‌گیری داشته‌اند. امروز اکثریت قابل توجهی از جامعه ما به این رشد و بلوغ اجتماعی رسیده‌اند که منافع و امنیت ملی را با واقع‌بینی در سرلوحه اندیشه و عمل اجتماعی خود قرار دهند و با تأکید بر روش‌های میانه‌روی و اعتدال‌گرایی و پذیرش اصل تحولات تدریجی و گام‌ به‌ گام در مدیریت اجتماعی از افراطی‌گری و خشونت‌ورزی پرهیز کنند. به تدریج نخبگان و روشنفکران و فعالان سیاسی به این جمع‌بندی رسیده‌اند که بایستی به نظرات و دیدگاه‌های یکدیگر احترام بگذارند و در چارچوب قانون و از طریق گفت‌وگو و با روش‌های مسالمت‌آمیز برای حل‌وفصل مسائل کشور اقدام نمایند. طی شدن این فرآیند پیش‌نیاز یک جامعه مردم‌سالار و دموکراتیک است که امید است نسل جوان دوران شما از دستاوردهای آن بهره‌مند شوند. با این مقدمه کوتاه در اینجا به برخی از رخدادها و مسائل و مشکلات سال ۱۳۹۴ برای آگاهی شما اشاره می‌کنم.

برجام

در بخش داخلی، رخداد برجام از رویدادهای تأثیرگذار در فرآیند تحولات داخلی و مناسبات بین‌المللی بوده است. پس از حدود دو سال مذاکره در خصوص برنامه هسته‌ای ایران با مقامات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شش کشور قدرتمند جهانی سرانجام با هماهنگی آیت‌الله خامنه‌ای مقام محترم رهبری و تدبیر دکتر حسن روحانی رئیس‌جمهور دولت یازدهم و تلاش شبانه‌روزی و کارشناسانه گروه مذاکره‌کننده وزارت امور خارجه به سرپرستی دکتر محمدجواد ظریف، سند مهم «برجام» (برنامه جامع اقدام مشترک) به تصویب رسید و با انجام تعهدات مشخص‌ شده، تحریم‌های ناعادلانه کشورهای اروپایی و آمریکا علیه ایران به طور کامل برداشته شد. این موفقیت مرهون سیاست تنش‌زدایی و توان دیپلماسی دولت یازدهم در مناسبات بین‌المللی است که با جلب همکاری مدیران لایق و توانا برای این امر مهم چون دکتر ظریف و همکاران توانمند ایشان حاصل شده است و نه‌ تنها در داخل کشور بلکه در سطح جهانی مورد تقدیر شایسته‌ای قرار گرفته است.

علت اصلی موفقیت تیم مذاکره‌کننده توان کارشناسی و اعتقادی آنان، آشنایی با زبان و فرهنگ مذاکره‌کنندگان خارجی به ویژه اروپایی و آمریکایی و حمایت‌های مردمی بود. آنان توانستند با تلاش مستمر و شبانه‌روزی خود که از ایمان و عشقشان به مصالح و منافع ملی سرچشمه گرفته است و بهره‌گیری از ظرفیت‌های کارشناسی و انسانی خود به این رخداد تاریخی مهم جامه عمل بپوشانند. در اینجا لازم است نقدها و واکنش‌های منفی برخی رسانه‌ها و گروه‌ها در طول مذاکرات هسته‌ای و برنامه برجام اشاره‌ای داشته باشم که عملاً خواسته یا ناخواسته با اعتراضات مقامات اسرائیل و برخی از کشورهای عربی چون عربستان سعودی و همچنین مخالفان این مذاکرات در کنگره‌ آمریکا به ویژه جمهوری‌خواهان هماهنگ بوده است. این مخالفت‌ها هنگام بررسی موافقتنامه برجام نیز در مجلس شورای اسلامی توسط نمایندگان مرتبط با گروه پایداری و دولت آقای دکتر احمدی‌نژاد کاملاً چشمگیر و قابل تأمل بود. بررسی دلایل مخالفان نسبت به این دستاورد تاریخی نشان می‌دهد که جریانی که بهره‌مند از منافع خاص دوران تحریم‌ها بوده‌اند و با حذف تحریم‌ها منافع کلانشان با مخاطره روبه‌رو می‌شود دانسته یا ندانسته دست به این مخالفت‌ها زده‌اند. البته نقش احتمالی مستقیم و غیرمستقیم عوامل نفوذی را در این هماهنگی با مخالفان جمهوری اسلامی ایران نباید از نظر دور داشت. آنچه در این عرصه مهم است رشد و آگاهی مردم جامعه ما است که با شناخت خود از این گروه اجتماعی، در انتخابات هفتم اسفند از رأی مجدد به آنان خودداری کرد و در نتیجه عموماً به مجلس دهم راه نیافتند.

انتخابات هفتم اسفند

از انقلاب مشروطه تاکنون، انتخابات، یکی از رخدادهای مهم ایران بوده است؛ زیرا گذار از جامعه اقتدارگرا که در آن فرهنگ استبدادی حاکم بوده است به جامعه دموکراتیک و مردم‌سالار از طریق صندوق‌های رأی و پذیرش حق تعیین سرنوشت شهروندان طی می‌شود. بررسی کیفیت انتخابات در یک قرن گذشته در جامعه ما بسیار آموزنده است. مصلحین جامعه همواره بر آزادی و سلامت و رقابتی بودن انتخابات برای تقویت فرایند گذار به دموکراسی و حاکمیت ملت تأکید داشته‌اند. در نهضت ملی ایران یکی از دو برنامه زنده‌یاد دکتر محمد مصدق اصلاح قانون انتخابات در این راستا بود. بعد از انقلاب نیز رهبر فقید انقلاب بر اصل «میزان رأی ملت است» همواره تأکید داشتند و در اصول فصل سوم و پنجم قانون اساسی به ویژه اصل ۵۶ قانون اساسی بر این مهم تأکید و تصریح شده است. در نطق‌های تاریخی زنده‌یاد مهندس بازرگان در مجلس اول نیز بر این روند تأکید شده است. ایشان و یارانشان در نهضت آزادی ایران و همچنین جنبش اصلاحات به رهبری سید محمد خاتمی از دوم خرداد سال ۷۶ همواره در جهت تقویت این فرآیند به ویژه با حضور در انتخابات تلاش نموده‌اند. در سال ۹۲ با بهره‌گیری از تجربه انتخابات سال ۸۸ این روند با انتخاب دکتر حسن روحانی به عنوان رئیس‌جمهور دولت یازدهم تا انتخابات هفتم اسفند ۹۴ تداوم یافته است.

در دو انتخابات مهم مجلس پنجم خبرگان رهبری و مجلس دهم شورای اسلامی به رغم پاره‌ای محدودیت‌های موجود در رد صلاحیت گسترده و کم‌سابقه حدود ۶۰۰ نفر از عالمان دینی نامزد مجلس خبرگان رهبری و حدود سه هزار نفر از نامزدهای طیف اصلاح‌طلبان که عموماً از فرزندان و مدیران انقلاب بودند؛ مردم، به ویژه در تهران، در مقابل چنین وضعیتی رشد و بلوغ فرهنگی، اجتماعی و سیاسی خود را به نمایش گذاردند و در مقابل چنین برنامه‌ای به جای سرخوردگی، مأیوس شدن و قهر کردن با صندوق‌های رأی، ایستادگی و مقاومت کردند و با سازماندهی و کار جمعی و تهیه لیستی عموماً از افراد شناخته‌نشده که تأیید صلاحیت شده بودند موفق شدند با حفظ آرامش و با رأی منفی و اعتراض در تهران به طور کامل (۳۰ نفر) و در برخی از شهرها اکثریت نمایندگان خود را به جریان اصلاحات و اعتدال‌گرایان اختصاص دهند. این انتخابات پیام‌ها و دستاوردهای زیادی برای نسل جوان امروز و فردای جامعه ما به ارمغان آورده است که دموکراسی و آزادی یاد گرفتنی است و در فرآیند عمل اجتماعی و به تدریج با تلاش همگانی قابل دستیابی است. انتخابات هفتم اسفند حاوی این پیام مهم است که پیش‌نیاز یک جامعه مردم‌سالار و دموکراتیک رشد و بلوغ آحاد جامعه است که به عقاید و دیدگاه‌های یکدیگر در چارچوب قانون احترام بگذارند و با مسالمت و مدارا و از طریق گفت‌وگو مناسبات خود را تنظیم کنند.

وضعیت اقتصادی کشور

به رغم توافق برجام و رفع تحریم‌ها وضعیت اقتصادی کشور در سال ۹۴ بسیار بحرانی است. ریشه این بحران اقتصادی که معیشت اکثریت جامعه امروز ما را متأثر ساخته است، بایستی در عملکرد دو دوره ریاست‌جمهوری آقای احمدی‌نژاد و تشدید تحریم‌ها در این دوره معرفی کرد؛ سوءمدیریت در سیاست داخلی و خارجی، نقض مستمر قانون و حقوق شهروندی، عدم شفافیت، شعارهای احساسی و عوام‌گرایانه دولت‌های نهم و دهم و پرونده‌های قضایی که در دو سال اخیر در رسانه‌ها به طور وسیع منعکس شده است ابعاد مختلف این بحران را به نمایش گذارده است. با وجود درآمدهای نفتی بی‌سابقه ـ بیش از ۷۰۰ میلیارد دلار ـ در این دوره، رکود فعالیت بخش تولید و بدهی‌های برجای‌ مانده دولت به بخش خصوصی و فسادها و آسیب‌های اجتماعی فراوانی که به جای مانده است، بازسازی اقتصادی کشور را در دولت یازدهم پیچیده و زمان‌بر ساخته است. در این شرایط برنامه‌ریزی دولت یازدهم برای پاسخگویی به نیازهای معیشتی مردم در کوتاه‌مدت با دشواری روبه‌رو شده است.

به رغم شرایط دشوار اقتصادی و محدودیت‌های موجود مردم عموماً نسبت به عملکرد دولت یازدهم نظر مثبتی دارند و همان‌طور که در انتخابات هفتم اسفند نشان دادند، اصلاح مجلس شورای اسلامی و هماهنگی بیشتر مجلس با دولت یازدهم را جهت تسهیل برنامه‌های اصلاحی دولت جهت تحقق مطالبات بر حق مردم به ویژه در زمینه‌های اقتصادی ارزیابی می‌کنند و مردم نسبت به آینده امیدوار هستند.

امنیت ایران در فضای ناامن منطقه

درحالی‌ که جنگ شدید در دو سال گذشته با گروه‌های تکفیری چون داعش و النصره در کشورهای عراق و سوریه در جریان است و در کشور یمن نیز بیش از یکسال است که جنگ با عربستان سعودی و گروه‌های مخالف داخلی ادامه دارد و در ترکیه شاهد ناامنی و انفجارهای مرگبار در شهرهای استانبول و آنکارا هستیم و بیش از دویست و پنجاه هزار کشته و بیش از شش میلیون نفر آواره از کشورهای منطقه به ویژه از سوریه در کشورهای همسایه که جمعی نیز به سوی کشورهای اروپایی به خاطر ناامنی با شرایط سخت مهاجرت کرده و می‌کنند و نیز شرایط ناامنی که در کشورهای همسایه ما در افغانستان و پاکستان شاهد هستیم، کشور ما در سال ۹۴ از امنیت خوبی برخوردار بوده است و نیروهای امنیتی، نظامی و انتظامی با کنترل مرزها موفق به حفظ امنیت داخلی کشور شده‌اند که جای تشکر و تقدیر دارد. یکی از دلایل این امنیت هشیاری و هوشمندی ایرانیان است که بیشتر تمایل به استفاده از روش‌های قانونی، علنی و مسالمت‌آمیز برای تحولات اجتماعی دارند، به‌طوری‌ که زمینه‌ای برای توسعه فعالیت گروه‌های برانداز که از روش‌های افراطی و خشونت‌آمیز استفاده می‌کنند فراهم نشده است. حضور گسترده حدود ۶۰ درصد از مردم در انتخابات هفتم اسفند و استفاده از صندوق رأی برای ابراز نظر و اعتراض، خود گویای این واقعیت اجتماعی ایران و حضور غالب فرهنگ اصلاح‌طلبانه، سیاست‌ورزی قانونی و مسالمت‌جویانه و پذیرش تحولات تدریجی و گام‌ به‌ گام در بین مردم به ویژه فعالان سیاسی ایران است.

محیط‌ زیست و ترافیک شهرها

یکی از مشکلات جدی مردم در کلان‌شهرها به ویژه کلان‌شهر تهران آلودگی محیط‌زیست و کیفیت ناسالم هوا در بسیاری از روزهای سال است، به‌طوری‌ که سلامت شهروندان در معرض مخاطره جدی قرار دارد. گزارش‌های رسمی حاکی از آن است که سالانه دست‌کم نزدیک به ۴۴۰۰ نفر در اثر آلودگی هوای شهر تهران جان خود را از دست می‌دهند. علاوه بر تلفات ناشی از آلودگی هوا، تراکم ترافیک روزانه از یک سو باعث اتلاف وقت شهروندان و از سوی دیگر تأثیرات سوئی بر روان و جسم شهروندان وارد می‌سازد.

نگاه «خودرو محور» در مدیریت حمل‌ونقل شهری یکی از ریشه‌های اصلی مشکل ایجاد آلودگی در هوای کلان‌شهرهاست. تا موقعی که این نگاه به «انسان‌محور» و توجه به نیاز سلامتی، آرامش و رفاه انسان متحول نشود، این روند ادامه خواهد داشت؛ زیرا بیش از ۷۰ درصد عامل آلودگی هوا مربوط به ترافیک و خودروهاست. البته خودروهای فرسوده و موتورسیکلت‌ها که چند برابر خودروی معمولی آلاینده تولید می‌کنند و همچنین کیفیت بنزین و گازوئیل مصرفی در شهرها نیز از عوامل مهم تشدید آلودگی هوای شهرهای کشور است. جمعیت تهران روزها ۱۲ میلیون و شب‌ها ۸ میلیون است. در سال ۱۳۹۴ در کلان‌شهر تهران ۶.۳ میلیون خودرو شماره‌گذاری‌شده وجود دارد و حدود ۲ میلیون خودرو شماره‌گذاری شهرستان نیز در سطح شهر تهران تردد دارند. روزانه ۱۴۰۰ دستگاه خودرو سواری نیز به این ناوگان اضافه می‌شود.

گزارش‌های منتشرشده حاکی از آن است که ایران هشتمین کشور آلوده جهان از نظر آلودگی هوای شهرهاست. مسأله‌ای با چنین ابعاد گسترده که سلامت و آرامش شهروندان را در معرض مخاطره قرار می‌دهد موضوعی است که عزم ملی و همکاری همه‌جانبه دولت و همه دستگاه‌های اجرایی از جمله شهرداران را برای برنامه‌ریزی و حل این معضل می‌طلبد.

در شهرهای کشورهای توسعه‌یافته که تعداد خودروها بیش از ایران است، در چند دهه اخیر با مطالعات گسترده راهکارهای واقع‌بینانه‌ای ارائه و مورد عمل قرار داده‌اند و کیفیت محیط‌زیست شهرها را ارتقا بخشیده‌اند. در گذشته در کشورهای در حال توسعه و امروز حتی در کشورهای توسعه‌یافته راهکار پذیرفته‌شده تقویت حمل‌ونقل عمومی (شامل مترو، قطار سبک شهری، اتوبوس) و ایجاد و توسعه شبکه دوچرخه‌رانی و تقویت تسهیلات پیاده‌روی و همچنین ایجاد محدودیت برای خودروهای سواری و موتورسیکلت است که متأسفانه امروز معابر شهری ما در اشغال خودروهای سواری و موتورسیکلت‌هاست.

شاید برای نسل جوان امروز و فردای ما جالب باشد که در کشورهای تولیدکننده عمده خودروی سواری چون آلمان، به طور متوسط حدود ۱۲ درصد سفرهای شهری با دوچرخه انجام می‌شود و امروز «اتوبان دوچرخه‌رانی» به طول ۳۰ کیلومتر احداث کرده‌اند! در برخی از شهرهای اروپایی تا ۸۰ درصد سفرها با دوچرخه انجام می‌شود و در استرالیا که سیستم دوچرخه‌رانی در شهرها سیستم متداولی است برای افزایش ـ دو برابر کردن ـ تسهیلات آن در ده سال آینده برنامه‌ریزی کرده و اعتبارات لازم را به آن تخصیص داده‌اند.

در ایران در سال‌های بعد از انقلاب در این زمینه اقدامات و مطالعات زیادی صورت گرفته است که علاقه‌مندان می‌توانند به نشریات و منابع منتشرشده از جمله به مقاله «محیط‌زیست چالش اصلی ترافیک در کلان‌شهرها» که در صفحه ۱۷ فصلنامه جامعه مهندسان مشاور ایران، پاییز ۱۳۹۴ به قلم راقم این نامه چاپ شده است به آدرس www.irsce.org مراجعه فرمایند.

به امید آنکه نسل جوان امروز و فردای ایران برای رفع مسائل و مشکلات برجای‌ مانده با ایمان و عشق به ایران و فرهنگ غنی ایرانی و بهره‌گیری از دانش و فناوری روز و با توکل به خدا و تقویت روحیه کار جمعی تلاش لازم را داشته باشند و موجبات عزت و سربلندی ایران آباد و آزاد و ایرانیان سرافراز و توسعه‌یافته را فراهم سازند.

دوستدار شما محمد توسلی، رئیس دفتر سیاسی نهضت آزادی ایران و اولین شهردار تهران پس از انقلاب
۲۶ اسفندماه ۱۳۹۴