روزنامه اطلاعات در گذر تاریخ - ناصرالدین پروین

پروانهٔ نشر روزنامه‌ای به‌نام اطلاعات ابتدا در ۱۳۰۴ به اسم علی‌اکبر سلیمی صادر شد که یکی دیگر از اعضای هیأت مؤسس بود، اما این روزنامه هیچ‌وقت منتشر نشد. سال بعدش، مسعودی، گرچه آن زمان به‌لحاظ قانونی هنوز سن کافی برای دریافت اجازهٔ انتشار روزنامه نداشت، اما موفق شد جواز لازم را بگیرد و نخستین شمارهٔ روزنامهٔ اطلاعات به‌صورت یک برگ کاغذِ دو رو با محتوای خبری منتشر شد. شمارهٔ دوم، که یک ماه بعد در ۱۹ مرداد ۱۳۰۵ بیرون آمد، دیگر هیچ نشانی از وابستگی به خبرگزاری نداشت اما بالای صفحهٔ رویی‌اش نامواره‌ای داشت که تا همین امروز بر پیشانیِ تمام نشریاتِ وابسته به مؤسسهٔ اطلاعات ماندگار شده. (فرهاد مسعودی، پیروزی لبخند، ۱۳۵۳)

افزایش پُرشتاب محبوبیت و قدرت اطلاعات از دومین سال انتشارش آغاز شد، وقتی علاوه بر انتشار اخبار و وقایعِ سیاسی صرف شروع به چاپ عکس‌ چهره‌های سر‌شناس و گزارش‌هایی جذاب برای عامه کرد. (عباس مسعودی، اطلاعات در یک ربع قرن، ۱۳۲۹) همین زمان بود که روزنامه هیأت تحریریه‌ای کامل از نویسندگان تشکیل داد و در دفتری مستقرشان کرد.

گزارش‌های مرتب و پر از جزئیاتِ مسعودی از سفر رضاشاه به خوزستان در آبان ۱۳۰۷ محبوبیتش را در دربار و آوازه‌اش را میان عامه افزون‌تر کرد. یک سال بعد، روزنامه از ۲۸ آبان ۱۳۰۸ به‌دلیل انتقاد قوهٔ قضاییه به مدت ده روز توقیف شد، با این‌ حال این اتفاق لطمه‌ای جدی به محبوبیتِ روزنامه نزد عامهٔ مردم نزد. برعکس، نمایندگان مجلس به‌رغم نفوذ و نظارتِ دربار بر مجلس به حمایت از مسعودی و روزنامه‌اش برخاستند. در خرداد ۱۳۱۳ مسعودی از جملهٔ همراهانِ سفرِ رسمیِ شاه به ترکیه بود. در نخستین انتخابات مجلسِ پس از این سفر، مسعودی با رتبهٔ دهم در آرای کسب‌ شده، نمایندهٔ مردم تهران شد. (این دورهٔ مجلس کارش را از ۱۵ خرداد ۱۳۱۴ شروع کرد) از آن زمان به بعد بود که اطلاعات دیگر به روزنامهٔ نیمه‌رسمیِ حکومت شهرت یافت.

وقتی در میانهٔ جنگ جهانی ‌دوم نیروهای متفقین از شمال و جنوب به ایران حمله کردند (۳ شهریور ۱۳۲۰) مسعودی هنوز نمایندهٔ مجلس بود و با اطلاع و حمایتِ نخست‌وزیر سرمقاله‌ای در نکوهش و محکومیت حمله منتشر کرد (عیسی صدیق، یادگار عمر، جلد سوم). سرمقاله («تأثر مردم»، اطلاعات، ۱۹ شهریور ۱۳۲۰) واکنش تند رسانه‌های آمریکایی و اروپایی را در پی داشت؛ نوشته را به‌فرمودهٔ رضاشاه خواندند. سفارتخانه‌های بریتانیا و شوروی به دولت ایران اعتراض کردند (صفاءالدین تبراییان، ایران در اشغال متفقین) و رضاشاه در واپسین روزهای سلطنتش دستور توقیف روزنامه را صادر کرد. شمارهٔ بعدی در ۲۵ شهریور، خبرِ کناره‌گیریِ رضاشاه از سلطنت را داشت. آزادیِ پشت‌گرم به حاکمیتی که اطلاعات در عصرِ فرمانروایی جابرانهٔ رضا‌شاه داشت، کار را به این ظن رساند که روزنامه وابسته به حکومت است. کسانی از این هم پیشتر رفتند و هم اطلاعات و هم ژورنال دو تهران، روزنامهٔ فرانسوی زبان وابسته‌اش را متهم به حقوق‌بگیری از آلمانِ نازی طی جنگ جهانی کردند (احسان طبری، جامعهٔ ایران در دورهٔ رضا‌شاه).

طی‌ سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۳۲ ایده‌های سیاسیِ افراطی بسیاری افکار عمومی ایرانیان را انباشته بود و روزنامه‌ها هم به این مجادلات کشیده شدند. به اطلاعات بابتِ دفاع پرشورش از حکومت پهلوی حمله می‌کردند. (اطلاعات در یک ربع قرن) و این حملاتِ روزنامه‌های هم دست چپی و هم دست راستی به اعتماد عمومی به این روزنامه آسیب زد. به‌رغم این انتقاداتِ تند و بی‌امان، کماکان رونق اطلاعات هر روز بیشتر و بیشتر می‌شد، عمدتاً هم به‌خاطر مجموعهٔ قدرتمند تولید خبرش و اعتیاد عامهٔ مردم برای در جریان قرار گرفتن از طریق این روزنامه. رقیب اصلی‌اش، روزنامه عصرِ کیهان، که انتشارش را از خرداد ۱۳۲۵ آغاز کرده بود هنوز آن‌قدر قدرت نیافته بود که برای روزنامهٔ تثبیت شدهٔ اطلاعات هماوردی جدی باشد. برای مقابله با حملات علیه اطلاعات و ناشرش، روزنامه‌ای به‌ظاهر مستقل به‌نام مشعل (به صاحب امتیازی جعفر ساعدی، از ویراستارانِ صاحب نام اطلاعات) منتشر کردند که از ۳۰ آبان ۱۳۲۱ تا ۵ اسفند‌‌ همان سال درآمد.

در آذرماه ۱۳۲۱ نزاع میان شاه و نخست‌وزیر، احمد قوام‌ (قوام‌السلطنه) به اوج رسید و سرمقالهٔ ۱۶ آذرِ اطلاعات انتقادی شدید از نخست‌وزیر بود. چنین حملاتِ خشن و بی‌رحمانه‌ای همخوان با مشیِ معتدلِ معمولِ روزنامه نبود (محمد صدر هاشمی، جراید و مجلات) فردای چاپ سرمقاله، در تهران در اعتراض به وزارتِ علوم بلوایی به پا شد. شایع شد مسعودی تحریک به بلوا کرده اما دانشجویان توطئهٔ او و دربار را خنثی کردند. بلوا به خشونت کشید و مسعودی مجروح شد. روز بعدش نخست‌وزیر اعلام حکومت‌ نظامی کرد و تمام روزنامه‌ها توقیف شدند. این ممنوعیتِ چاپ چهل‌ و سه روز طول کشید؛ اطلاعات انتشارش را از ۳۰ دی ۱۳۲۱ از سر گرفت. بلوا منجر به دستگیری دو برادر مسعودی و چند تن از تحریریهٔ اطلاعات هم شد، اما خودِ مسعودی به‌دلیلِ مصونیت نمایندگی‌اش از بازداشت جان به در بُرد. با این‌ حال افکار عمومی او را مقصر می‌دانست و مراجع قانونی اتهاماتی جدی علیه وی اقامه کردند (جراید و مجلات؛ جمع نویسندگان، گذشته چراغ راه آینده است). این بلوا اعتبارِ مسعودی و مؤسسهٔ اطلاعات را خدشه‌دار کرد و به گروه‌های چپ، به‌خصوص حزب توده، فرصت داد پیکاری به‌قصد بی‌آبرو و بدنام کردن مسعودی و روزنامه‌اش شروع کنند. اوج این پیکار در ۹ اسفندِ ۱۳۲۴ بود که ساختمان مؤسسهٔ اطلاعات به آتش کشیده شد و روزنامه به‌ناگزیر در جایی دیگر و با صفحاتی کمتر چاپ شد.

در مهر ۱۳۲۹، اطلاعات بیست‌وپنجمین سالگرد انتشارش را جشن گرفت و کتابی منتشر کرد با نام اطلاعات در یک ربع قرن، که در آن مسعودی از خودش و مؤسسه‌اش در برابر انتقادات مخالفان دفاع کرد. در دورانِ نخست‌وزیری محمد مصدق، اطلاعات ‌‌نهایت تلاشش را کرد منبع خبری بی‌طرفی باشد که از تمامی منازعات و مجادلات سیاسی می‌پرهیزد. روزنامه در روزهای ۲۸ و ۲۹ مرداد ۱۳۳۲ (روزهای کودتا) منتشر نشد اما روز بعدش با تیترهایی درآمد که کودتا را قیام ملی خوانده بودند.

بعد از سرنگونی دولتِ مصدق، اطلاعات موضعی بسیار محافظه‌کارانه گرفت و مصلحتش را در این دانست که هم‌سو با خط مشی دولت‌های مختلفی باشد که از پی هم سرِکار آمدند و بدین ترتیب بدل به روزنامه‌ای نیمه‌رسمی شد. (مسعود برزین، سیری در مطبوعات ایران؛ گذشته چراغ راه آینده است). این سیاست محافظه‌کارانه به روزنامه امکان داد تا انقلاب ۱۳۵۷ انتشارش را بی‌دردسر پی بگیرد. هم‌زمان نظر نامساعد مهم‌ترین گروه‌های مخالفِ حاکمیت به اطلاعات، در کنار ابداعات و نو‌آوری‌های روزنامهٔ رقیب، کیهان، باعث افزایش قدرت و نفوذِ دومی در جامعه شد. با این‌ حال در همین دوران نفوذ سیاسی اطلاعات هم کماکان بیشتر و بیشتر می‌شد. مسعودی تقریباً یازده سال معاونِ سنا بود و با مأموریت‌های خارجیِ مهمی به کشورهای غرب رفت و خودش و روزنامه‌اش نقشی مهم در تلاش برای همراه کردنِ افکار عمومی در ماجرای استقلال بحرین داشتند (پیروزی لبخند).

مسعودی، پایه‌گذارِ روزنامه‌نگاریِ نوین در ایران و ‌آموزگارِ صد‌ها روزنامه‌نگار حرفه‌ای، ۲۸ خرداد ۱۳۵۳ در دفتر کارش درگذشت. سه سال بعد از آن جای خودش را در ادارهٔ روزنامه به پسرش، فرهاد مسعودی، داد. پروانهٔ انتشار اطلاعات در ۳۰ مرداد ۱۳۵۳ به‌نام فرهاد مسعودی ثبت شد.

سال‌های پس از کودتای ۱۳۳۲ برای اطلاعات سال‌های رونق و توسعه بودند؛ شبکهٔ خبرنگاران و گزارشگرانش گسترده و پرتعداد شد، به پیشرفت‌هایی فنی دست یافت و نظام توزیعش کارآمد‌تر شد. اطلاعات و رقیبش کیهان دو غول روزنامه‌نگاری ایران بودند که دامنهٔ انتشارشان تقریباً تا تمام ایران گسترش یافت (سیری در مطبوعات ایران). طی این سال‌ها اطلاعات چند سردبیر بسیار قابل داشت که از میانشان تورج فرازمند، احمد بنی‌احمد، و محمدحسین کُردبچه مشهورترند.

در ۱۳۵۷ نارضایتی عمومی و آشوب‌ها به اوج رسیدند و مطبوعاتِ ایران، به‌خصوص اطلاعات و کیهان، با موقعیت تازه و پُرتنشی رودررو شدند. اکثریت مطبوعات به حمایت از معترضان رو‌ آوردند، حمایتی که سرانجام منجر به اعتصاب عمومی مطبوعات در ۱۸ مهر ۱۳۵۷ شد. این‌چنین بود که هم اطلاعات و هم کیهان، بعد سال‌ها انتشار مستمر، روزنامه‌شان را حتی یک شماره هم منتشر نکردند. اعتصاب مردم در اعتراض به حکومت نظامی وضع‌شده از سوی دولت ارتشبد ازهاری بود و شصت و دو روز طول کشید. تیتر صفحهٔ نخست اطلاعاتِ ۲۶ دی ۱۳۵۷ این بود «شاه رفت»، با بزرگ‌ترین حروفی که روزنامه تا آن زمان به‌کار برده بود. در تمام این مدت فرهاد مسعودی مدیر مؤسسهٔ اطلاعات بود و روزنامه هم به‌دلیل سیر پرشتابِ وقایع، هر روز در دو سه چاپ مختلف توزیع می‌شد. پس از انقلاب ۱۳۵۷ و در ۲۲ مرداد ۱۳۵۸ اسامیِ فرهاد مسعودی و نیز پایه‌گذار مؤسسه، عباس مسعودی، برای همیشه از روزنامه حذف شدند. در ۱۵ شهریور ۱۳۵۸ حکومت مؤسسه را مصادره کرد و به «بنیاد مستضعفان» (با نام فعلی «بنیاد علوی») سپرد. حجه‌الاسلام سید محمود دعایی ‌که روحانی بود، مدیر جدید مؤسسه شد و روند تصفیهٔ کارکنان، نویسندگان و گزارشگرانِ مؤسسه که از یک سال پیش‌تر آغاز شده بود، شدت یافت. روزنامه تحت مدیریت دعایی، هم‌چنان شمارگان بالایی داشت و به‌نسبت کیهان مشیِ متعادل‌تری را دنبال می‌کرد.

وجوه فنی

نخستین شمارهٔ روزنامهٔ اطلاعات در چاپخانهٔ روزنه چاپ شد، در دو صفحهٔ پنج ستونی روی ورقی ۲۶ در ۳۷/۵ سانتی‌متر و به قیمت چهار شاهی. شمارگان این نسخه معلوم نیست. شمارهٔ دوم در چاپخانهٔ بُسفُر و ۵۰۰ نسخه چاپ شد. در انتهای سالِ نخست شمارگان به ۷۰۰ رسیده بود (پیروزی لبخند). در آن زمان روزنامهٔ "ایران"، قدیمی‌ترین و مهم‌ترین روزنامهٔ آن زمان ایران، شمارگانی در حدود ۱۵۰۰ نسخه داشت. طیِ سال دوم کارِ مؤسسه، از تیر ۱۳۰۶، روزنامه در چهار صفحه و در چاپخانهٔ سیروس چاپ می‌شد. شمارهٔ نخستش عکسی از رضا‌شاه داشت، اولین عکسی که در یک روزنامه کار می‌شد. روزنامه قالبِ ساده‌ای داشت: یک سرمقاله، اخبار داخلی، گزارشِ جلسات مجلس و اخبار خارجی ترجمه‌شده از خبرگزاری‌های فرنگی، از شمارهٔ سوم روزنامه آگهی‌هایی هم داشت.

در هفتمین سالِ انتشار، در مهر ۱۳۱۱، روزنامه ماشین چاپ کوچکی برای خودش خرید و از ۱ اسفند شروع به انتشار روزنامه در شش صفحه کرد. امکاناتِ چاپ روزنامهٔ اطلاعات پس از مدتی برای خودش بدل به مؤسسه‌ای شد و برای اولین بار در ایران ماشین چاپ با ریلِ گردان وارد کرد؛ روزنامه از تیر ۱۳۱۴ در هشت صفحهٔ پنج ستونی روی ورق ۴۸ در ۵۵ سانتی‌متر منتشر شد، به قیمت ۳۰ دینار. افزایش صفحات به قصد پوشش بیشترِ اخبار داخلی و افزایش مطالبی دیگر بود.

مهم‌ترین نتیجهٔ این پیشرفتِ فنیِ سریعِ انتشار هفته‌ای هفت شماره به‌جای شش شماره بود (از ۱ اردیبهشت ۱۳۱۵). بعد از آن روزنامه بعضی مواقع در ده صفحه و‌ وقت‌هایی که مسائل مهمی پیش‌ می‌آمد، فردا صبحش با چهار صفحه اضافه منتشر می‌شد. بعد‌تر (از ۹ مهر ۱۳۱۷) صفحاتِ اضافی حذف شدند و روزنامه دوازده صفحه شد به قیمت ۵۰ دینار. در این سال شمارگان اطلاعات ۱۱۵۰۰ تا بود و ۶۲ نفر حقوق‌بگیر داشت (جراید و مجلات).

در واپسین سال‌های جنگ‌ دوم‌ جهانی بود که به‌دلیل تلاش‌های نمایندگی‌هایش در سرتاسرِ کشور، اطلاعات بدل به روزنامه‌ای شد که در تمام ایران خواننده داشت. اما کمبود‌ها و کسری‌های ناشی از جنگ روزنامه را ناگزیر کرد از ۳۰ تیر ۱۳۲۰ در چهار صفحهٔ هفت ستونی و با حروف ریز چاپ شود. پنج ماهی بعد‌تر، روزنامه باز به‌جای معمولِ هفت روز، شش روز چاپ می‌شد و قیمت تک نسخه‌اش تا ۷۵ دینار بالا رفت. اِل. پی. اِلوِل ساتِن در مقاله‌اش با عنوان «مطبوعات ایران از ۱۹۴۱ تا ۱۹۴۷» شمارگان اطلاعات را طی این سال‌ها بین چهل تا پنجاه هزار نسخه تخمین می‌زند. در این زمان روزنامهٔ رقیب، کیهان، فقط ۲۰۰۰۰ نسخه چاپ می‌شد.

بعد از کودتای ۱۳۳۲، اطلاعات تلاش‌های گسترده‌ای در جهت بهبود کیفیت روزنامه و گسترش نمایندگی‌هایش کرد. طرح نشریات تازه‌ای ریخت و منتشرشان کرد و صفحاتِ روزنامه‌اش به ۱۶ و بعد به ۲۴ صفحه رسیدند؛ افزایش قدرتِ خریدِ مردم درآمدِ مؤسسه از آگهی‌ها را بالا برده بود. در تیر ۱۳۴۸، هم‌زمان با چهل ‌و چهارمین سالگرد تأسیس، اطلاعات ماشین چاپ چهار رنگ با ریلِ گردانش را راه انداخت و از دو ماه بعد روزنامه در ۲۴ صفحهٔ ۹ ستونی روی ورقِ ۴۲ در ۵۹ سانتی‌متر منتشر شد. بعد‌تر ساختمانِ اداریِ عظیمِ مؤسسه آمادهٔ بهره‌برداری شد و بسیاری تجهیزات تازه‌وارد شده‌اش هم راه افتادند. شمارگان روزنامه به ۷۰۰۰۰ رسید اما شمارگان کیهان حالا ۱۲۰۰۰۰ نسخه بود. این اختلافِ شمارگان میان دو روزنامهٔ اصلیِ عصر همچنان ادامه داشت تا اینکه هر دوشان را حکومتِ برآمده از انقلاب مصادره کرد؛ در ۱۳۵۳ شمارگان کیهان ۳۰ درصد بیشتر بود (سیری در مطبوعات ایران؛ مسعود برزین، مطبوعات ایران). صفحات اطلاعات بعد از انقلاب به‌دلیل کاهشِ درآمدِ آگهی‌ها به ۱۶ صفحه تقلیل یافت، آگهی‌هایی که در دوران اوج فعالیت روزنامه ۶۵ درصد فضای کل روزنامه را اشغال می‌کردند (مطبوعات ایران).

نشریات وابسته

روزنامه‌ها و مجلاتی که رسماً وابسته به مؤسسهٔ اطلاعات بوده‌اند، عبارتند از:

ژورنال دو تهران، اولین روزنامهٔ فرانسوی زبان ایران که از ۲۴ اسفند ۱۳۱۴ تا مدیریتِ مؤسسه به‌دست حکومت تازه به‌صورت منظم منتشر می‌شد.

اطلاعات هفتگی، هفته‌نامه‌ای که انتشارش را از ۱ فروردین ۱۳۲۰ شروع کرد و همچنان منتشر می‌شود.

اطلاعات ماهانه، ماهنامه‌ای فرهنگی ـ ادبی ـ علمی که از فروردین ۱۳۲۷ تا فروردین ۱۳۳۸ منتشر شد. دو شمارهٔ آخر ماهنامهٔ اطلاعات نام داشتند.

اطلاعات هوایی، نسخهٔ مخصوصِ روزنامه برای ایرانیانی که خارج از کشور زندگی می‌کردند، از ۲۶ خرداد ۱۳۲۷ تا تصرفِ مؤسسه به دست حکومت تازه منتشر شد. این نشریه تا ۸ مهر ۱۳۳۰ دو زبانه بود (فارسی ـ انگلیسی).

تهران جورنال، روزنامه‌ای انگلیسی‌زبان که از ۳۱ اردیبهشت ۱۳۳۳ منتشر شد. پس از انقلاب ۱۳۵۷ نامش به تهران تایمز تغییر یافت.

اطلاعات بانوان، مجله‌ای برای زنان و دختران، از فروردین ۱۳۳۵ تا ۲۹ فروردین ۱۳۵۸ منتشر می‌شد.

اطلاعات دختران و پسران، مجله‌ای برای کودکان و نوجوانان، از ۲۸ اسفند ۱۳۳۵ تا وقوع انقلاب منتشر شد. نامش هشت بار تغییر کرد، مشهور‌ترین این نام‌ها اطلاعات کودکان بود.

اطلاعات جوانان، مجله‌ای برای جوانان، انتشارش از ۲۰ آذر ۱۳۳۷ شروع شد. بعد از ۹ مرداد ۱۳۳۸ نامش به جوانان امروز تغییر یافت و هنوز منتشر می‌شود.

الاخا، مجلهٔ خبری و فرهنگی به زبان عربی که از ۹ مهر ۱۳۳۹ تا بهمن ۱۳۵۸ منتشر می‌شد.

دنیای ورزش، مجله‌ای ورزشی که از ۱۴ شهریور ۱۳۴۹ انتشارش شروع شد و همچنان منتشر می‌شود.

اطلاعات علمی، مجلهٔ علمی که از ۲ آبان ۱۳۴۶ به‌صورت ضمیمهٔ روزنامهٔ اطلاعات و از ۱۵ آبان ۱۳۶۵ به‌صورت نشریه‌ای مستقل منتشر شده و انتشارش کماکان ادامه دارد.

اطلاعات سیاسی و اقتصادی، مجله‌ای که اخبار و تحلیل‌های سیاسی و اقتصادی را پوشش می‌دهد. انتشارش از فروردین ۱۳۶۵ به‌صورت ضمیمهٔ روزنامهٔ اطلاعات شروع شد و از ۱۹ مهر ۱۳۶۵ تا امروز به‌صورت نشریه‌ای مستقل منتشر می‌شود.

ادبستان، ماهنامه‌ای فرهنگی که از دی ۱۳۶۸ تا مرداد ۱۳۷۳منتشر شد.

اطلاعات بین‌المللی، روزنامه‌ای دوزبانه که انتشارش از ۲۶ اردیبهشت ۱۳۷۳ آغاز شد و گسترهٔ توزیعش عمدتاً در انگلستان و ایالات متحد امریکا است.

* دکتر ناصرالدین پروین، متولد ۱۳۲۴ و او از نخستین دانش‌آموختگان دوره کار‌شناسی روزنامه‌نگاری از دانشگاه تهران است که دکترای خود را در فرانسه در دو رشته علوم ارتباطات و جامعه‌‌شناسی سیاسی گرفت. پروین مولف «تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان» است.