زلزله رودبار؛ گشایش‌های سیاسی یک فاجعه طبیعی
هاشمی رفسنجانی چگونه با «آزمون الهی» برخورد کرد؟
تاریخ ایرانی: مجله آلمانی اشپیگل در اولین شماره خود پس از زمین‌لرزه فاجعه‌بار شهر رودبار در استان گیلان و شهرهای قزوین و زنجان در خرداد سال ۱۳۶۹، در گزارشی سیاسی تحلیلی در مورد این فاجعه، از باز شدن درهای ایران به روی کشورهای غربی و گشایش در سیاست خارجی آن هم دو سال پس از پایان جنگ تحمیلی نوشت. به باور نویسنده اشپیگل، زلزله در کرانه‌های خزر و متعاقب آن درخواست آیت‌الله هاشمی رفسنجانی رئیس‌جمهور وقت ایران از کشورهای جهان برای کمک به زلزله‌زدگان ایران نشانه‌ای از این اراده و گشایش سیاسی است:
***
زمین لرزیدن گرفت و هزاران انسان را به کام مرگ کشاند و حاکم وقت بی‌درنگ به سوی محل فاجعه به راه افتاد. حاکم می‌خواست با حضور در میان آن ویرانه و مزارع از بین رفته در استان خراسان [شهر طبس] یعنی در همان سرزمینی که ۲۵ هزار نفر از ساکنان آن بر اثر این زلزله کشته شدند، به بازماندگان فاجعه تسلیت بگوید.
اما مردم با مشت‌های گره کرده به استقبال حاکم رفتند. آن مردم از کمک‌های ناکافی و گستردگی نیازهای خود خشمگین بودند و علیه حاکم تهران تظاهرات کردند. حاکم نیز با وحشت و در حالی که شعار آن چند هزار نفر در گوشش زنگ می‌زد به پایتخت بازگشت: «الله اکبر، برو گم شو و یا استعفا بده.»
این داستان در سپتامبر سال ۱۹۷۸ روی داد و محمدرضا پهلوی، شاه نشسته بر تخت طاووس، برای اولین بار شاهد تظاهرات بزرگ ملت علیه خودش بود و ۴ ماه پس از آن روز بود که شاه به خاطر خشم ملت و قدرت متعصبان شیعه مذهب، راه تبعید را در پیش گرفت. هنگامی که روز پنجشنبه [۳۱ خرداد ۱۳۶۹] بار دیگر و این بار دو استان شمالی زنجان و گیلان لرزشی مرگبار را تجربه کرد، جانشینان شاه یعنی دولتمردان جمهوری اسلامی به خوبی می‌دانستند که آزمونی بزرگ و خطرناک را پیش روی خود دارند.
ساعت ۱:۳۰ بامداد روز پنجشنبه و در همان حال که مردم در خانه‌های خود در خواب بوده و یا در حال تماشای مسابقه فوتبال جام جهانی میان دو تیم برزیل و اسکاتلند از تلویزیون بودند، فاجعه‌ای طبیعی و مرگبار سراسر کشور را لرزاند. «راس نیدهام»، استاد ژئوفیزیک دانشگاه‌های آمریکا اعلام کرد که این زلزله که شدت آن ۷.۳ ریشتر بود شبیه به همان زلزله‌ای است که در سال ۱۹۸۸ کشور ارمنستان را درنوردید، کشوری که ۷۰۰ کیلومتر با استان‌های زلزله‌زده ایران فاصله دارد. بر اثر آن زلزله که در شب کریسمس رخ داد، نزدیک به ۲۵ هزار شهروند ارمنستان در زیر آوارهای آپارتمان‌های چند طبقه‌ای که در عرض چند ثانیه فروریختند، مدفون شدند.
کارشناسان در پایان این هفته نگران بودند که ابعاد فاجعه ناشی از زلزله در شمال ایران به مراتب از زمین‌لرزه مرگبار ارمنستان فراتر رود زیرا زلزله اخیر چه از نظر شمار قربانیان و چه از نظر ابعاد خرابی‌ها به مراتب وحشتناک‌تر از زلزله ارمنستان به شمار می‌آید.
کمال خرازی، سرپرست هیات نمایندگی ایران در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک تخمین زد که چه بسا شمار کشته‌شدگان این زلزله به «۵۰ هزار نفر» برسد. شهرهای رشت و قزوین تقریباً به طور کامل ویران و تنها در استان زنجان ۵۴ قصبه و روستا تخریب شده است. شمار دهکده‌های ویران شده در استان همسایه یعنی در گیلان به ۶۶ تا نیز می‌رسد. عملیات امداد و نجات تا آخر این هفته با کندی پیش می‌رفت و تداوم بارش باران غالباً جاده‌های منتهی به مناطق دورافتاده را پر از گل‌ولای کرده و رفت‌وآمد وسایل نقلیه تقریباً غیرممکن است و هلی‌کوپترهای نجات به دلیل عدم دید کافی امکان فرود در این قسمت‌ها را ندارند.
هاشمی رفسنجانی رئیس‌جمهور ۵۵ ساله ایران قبل از سفر به استان‌های زلزله‌زده که در معیت آیت‌الله خامنه‌ای رهبر ۴۹ ساله این کشور صورت گرفت، طی نطقی خطاب به ملت گفت: «زمین‌لرزه یک آزمون الهی است و خداوند می‌خواهد به این صورت ما را امتحان کند.»
البته مدیریت سازماندهی‌شده برای غلبه بر این فاجعه طبیعی نیز به آزمونی مهم برای دولت هاشمی رفسنجانی بدل خواهد شد زیرا این زلزله که به ناگاه هزینه‌ای میلیارد دلاری را برای تأمین معاش و بازسازی مناطق خسارت‌دیده به دولتمردان تهران تحمیل کرده است می‌تواند وضعیتی دشوار را برای دولت رقم زند. بیش از ۱۱ سال پس از سقوط پادشاهی منفور پهلوی و تأسیس حکومت جدید بخش‌های بزرگی از جمعیت ۵۳ میلیونی ایران از نظر سیاسی و اقتصادی در وضعیت خوبی بسر نمی‌برند.
انقلابیون ایران که خود را حامی «مستضعفان و محرومان» معرفی می‌کردند با آرمان‌هایی چون برقراری «صلح و آزادی و پیشرفت» به قدرت رسیدند اما آن وعده‌ها هنوز محقق نشده است. بحران اقتصادی که به دلیل هزینه‌های بالای جنگ هشت ساله با عراق تشدید شده است، بیش از همه در روستاها و البته به ویژه در پایتخت ۸ میلیونی تهران، تنگناهای معیشتی دشواری رقم زده است.
اکنون هاشمی رفسنجانی که دولتش در معرض تهدید تنش‌های فزاینده اجتماعی قرار دارد، به عنوان فردی از جناح میانه‌رو و واقع‌گرا، نه تنها باید پیامدهای فاجعه روی داده در کرانه‌های دریای خزر را مدیریت کند بلکه باید در برابر مقاومت‌های روزافزون و بی‌شمار مخالفان و دشمنان سیاسی خود نیز اقدامی انجام دهد. میزان و شدت اختلاف‌ها در میان مقام‌های بلندپایه پس از درگذشت آیت‌الله روح‌الله خمینی در نشست ویژه‌ای که در پارلمان یا همان مجلس و کوتاه زمانی پس از وقوع زلزله برگزار شد، مشخص است. فراکسیون نمایندگان رادیکال به رهبری علی‌اکبر محتشمی‌پور وزیر سابق کشور که با هرگونه گشایشی از سوی کشورش در برابر «شیطان غربی» مبارزه می‌کند، در نظر داشت که با ارائه یک پیشنهاد دریافت کمک‌های انسان‌دوستانه خارجی را محدود کند. او طی نطقی گفت که ایران تنها باید از دولت‌های دوست و اسلامی و هواداران اسلامی خود در سراسر جهان کمک‌های مادی قبول کند. اما رفسنجانی این‌گونه استدلال کرد که بدون کمک‌های کشورهای جهان اعم از شرقی و غربی نمی‌توان به قربانیان زلزله به مقدار کافی کمک رساند. رئیس‌جمهور علاوه بر آن تظاهرات علیه شاه پس از زلزله سال ۱۹۷۸ را به حضار یادآوری کرد.
بدین ترتیب بود که جمعه گذشته به روزی حساس برای ایران بدل شد. در آن روز برای نخستین بار از زمان تأسیس جمهوری اسلامی هواپیماهای حامل کالاهای کمکی صلیب سرخ جهانی در تهران به زمین نشستند. این در حالی است که تندروهایی مانند محتشمی‌پور تا آن روز از صلیب سرخ به عنوان عوامل متجاوزان صلیبی عصر حاضر که «قصد به انقیاد کشیدن ملت‌های اسلامی» را دارند یاد می‌کردند.
همان روز جمعه گذشته بود که برای نخستین بار پس از چندین سال بار دیگر برنامه‌های بخش فارسی رادیوی دولتی ایتالیا بدون پارازیت در ایران دریافت شد. این رادیو نیز تا مدت‌ها به عنوان «صدای جنایتکاران واتیکان» شهرت داشت. البته دولت رم پیشاپیش آمادگی ایتالیا را برای ارائه «هر کمکی که در توان داشته باشد» به اطلاع رفسنجانی رسانده بود.
حتی بریتانیا که از زمان انتشار کتاب «آیات شیطانی» نوشته سلمان رشدی پس از «شیطان بزرگ آمریکا» در لیست سیاه انقلابیون مسلمان قرار گرفته و جایگاه دوم را در این فهرست به خود اختصاص داده بود نیز بر خلاف گذشته از تحقیرها و تفسیرهای طنز روزنامه‌های آخر هفته تهران مصون مانده بود زیرا لندن تصمیم داشت به زلزله‌زدگان ایرانی کمک کند. اما جالب‌تر آنکه رادیو تهران حتی متن تلگرام تسلیت صدام حسین رئیس‌جمهور عراق و دشمن دیرینه ایران را نیز پخش کرد. صدام حسین در این تلگرام از عزم خود برای کمک به مردم زلزله‌زده گفته بود.
و جالب آن که حتی مهم‌ترین رقبای سیاسی رفسنجانی در «این موقعیت اضطراری» به او پیوستند و حجت‌الاسلام مهدی کروبی، یکی از پرنفوذترین مخالفان رئیس‌جمهور ضمن تأیید این گشایش اجباری گفت قبول کمک‌های همه کسانی که خواهان کمک به جمهوری اسلامی هستند هیچ اشکالی ندارد.
فراکسیون‌های مجلس ایران در یک مورد اتفاق نظر کامل داشتند یعنی اعلام سه روز عزای عمومی در سراسر کشور. این در حالی است که به هنگام درگذشت آیت‌الله خمینی رهبر انقلاب، ۴۰ روز عزای عمومی اعلام شد.
منبع: شماره ۲۶، مجله اشپیگل، سال ۱۹۹۰
نظر شما :