زیباکلام: بیشترین سود جنگ ایران و عراق به جیب ترکیه رفت
***
در هر جنگی، روابط دو یا چند کشور در حال جنگ با سایر کشور‌ها بسیار حایز اهمیت است. در جنگ هشت ساله ایران و عراق، شاهد مشخص کردن جایگاه همسایگان غیر عرب ایران در این جنگ هستیم، در ابتدا به افغانستان و پاکستان اشاره می‌کنیم؛ روابط دیپلماتیک میان ایران و این کشور‌ها چگونه بوده است و آیا ایران از حمایت این دو کشور برخوردار بود یا خیر؟
برای بررسی روابط کشورهای همسایه در روند جنگ هشت ساله میان ایران و عراق باید هر یک از کشور‌ها را به صورت مجزا مورد بحث قرار دهیم؛ بر همین اساس شرایط کشورهای شرق ایران که به آن اشاره کردید نیز به همین شکل است و میان نحوه عمل و روابط ایران و افغانستان و ایران و پاکستان تفاوت بسیار است.
درباره افغانستان باید توجه داشته باشیم در طول دوران جنگ، رژیمی که بر افغانستان حاکم بود؛ رژیمی کمونیستی بود؛ این رژیم به نوعی توسط شوروی در این کشور به قدرت رسیده بود؛ بنابراین حکومت افغانستان هم بر اساس اینکه متحد اصلی‌اش شوروی بود؛ هم با توجه به اینکه اتحاد جماهیر شوروی (روسیه) در دهه ۶۰ تمام کمک‌هایش به عراق بود و می‌توان گفت روس‌ها تامین کننده تسلیحات نظامی رژیم صدام علیه ما بودند حتی اگر زمانی می‌خواستند به ما کمک کنند نمی‌توانستند دست به چنین کاری بزنند. نکته دیگر اینکه رژیم صدام حسین یک رژیم وابسته به غرب، وابسته به آمریکا و رژیم صهیونیستی نبود بلکه همانند رژیم سوریه، یک رژیم سوسیالیست، چپگرا و ضد غربی بود. بنابراین از این زاویه هم می‌توان برداشت کرد که رژیم افغانستان که یک رژیم کمونیستی بود و هم‌پیمان شوروی، دلیلی نمی‌دید که به جمهوری اسلامی ایران کمک کند و به همین دلیل یعنی چپگرا بودن رژیم صدام، افغانستان در راستای یاری رساندن به عراق قدم می‌گذاشت.
در رابطه با پاکستان، این کشور که هم‌پیمان روس‌ها نبود و آزادی عمل بیشتری داشت. نحوه فعالیت آن به عنوان همسایه ایران در قبال جنگ چگونه بود؟
بله، کشور پاکستان، شرایط متفاوتی با افغانستان در دوران جنگ داشت؛ حکومت پاکستان مستقل‌تر از افغانستان بود اما آمریکایی‌ها بسیار مراقب بودند که پاکستان تسلیحات پیشرفته در اختیار ما قرار ندهد. به عنوان نمونه قطعات هواپیماهای جنگنده ایران که همانند هواپیماهای جنگنده پاکستان آمریکایی بود یا سایر جنگ‌افزار‌ها که ممکن می‌دیدند پاکستان آن را در اختیار ما قرار دهد. اما در مجموع ما از پاکستانی‌ها کمک‌هایی دریافت کردیم که مهم‌ترین آن تعمیر برخی جنگ‌افزارهای زرهی بود. بنابراین حکومت پاکستان در مقاطعی به کشور ما کمک می‌رساند و البته آمریکایی‌ها هم نسبت به این کمک‌های محدود، حساسیتی نداشتند و مانع آن نمی‌شدند. اما باید توجه داشته باشید که واقعا کمک‌های کشور پاکستان محدود به همین میزان بوده است و این کشور بیش از این در جریان جنگ میان ما و عراق تلاش و یاری‌رسانی نداشت.
در میان روابط ایران و پاکستان در آن دوره باید به این نکته جدا از نقش آمریکا در این روابط نیز اشاره کرد. پاکستان در آن دوران روابط بسیار حسنه با عربستان سعودی داشت همچنان که امروز نیز به همین شکل است و سعودی‌ها همچنان به پاکستان مقادیر فراوانی کمک می‌کنند. بنابراین با توجه به اینکه سعودی‌ها در جنگ مخالف ایران بودند؛ رفتارهای دیپلماسی پاکستان نسبت به ایران تحت‌الشعاع قرار گرفته بود. پس چون هم آمریکا و هم عربستان علاقه‌ای نداشتند و موافق نبودند که پاکستان چندان به ایران کمک کند؛ همچنین پاکستانی‌ها هم به دلیل درگیری میان دو کشور مسلمان علاقه چندانی به کمک کردن و حمایت از یکی از دو کشور اسلامی نداشتند بنابراین در خصوص ایران هم کمک‌ها در حداقل‌ها باقی ماند.
شما به نقش شوروی در کاهش روابط میان ایران و افغانستان اشاره کردید، با توجه به اینکه قطعا حکومت جدید ایران نسبت به رژیم پهلوی موقعیت مناسب‌تری برای شوروی ایجاد می‌کرد علت اینکه شوروی مانعی بر سر افزایش روابط دیپلماتیک ما بوده است؛ چیست؟
باید توجه داشته باشیم پیش از پیروزی انقلاب اسلامی تمام کشورهای خاورمیانه غربی بودند؛ رژیم شاه طرفدار غرب بود؛ عربستان، کویت، کشورهای حوزه خلیج فارس، اردن، مصر و... طرفدار غرب بودند؛ به طور دقیق‌تر تنها دو کشور در تمام خاورمیانه بود که مخالف غرب و آمریکا یا به عبارتی متحد اتحاد جماهیر شوروی بودند؛ یکی سوریه و دیگری عراق. بنابراین طبیعی بود که روس‌ها نخواهند ایران پیروز جنگ با عراق شود؛ بین ایران اسلامی و بین عراق سوسیالیستی ضد غربی و متحد روس‌ها طبیعی است که روس‌ها چنین حمایتی از عراقی‌ها بکنند و انتخابشان عراق باشد. البته درست است که حکومت روی کار آمده پس از انقلاب ضد آمریکا و ضد غرب بود اما متحد استراتژیکی روس‌ها هم نبود. به هر حال حکومت شوروی کمونیستی بود و ما به همین دلیل چندان احساس صمیمیت و نزدیکی با روس‌ها نداشتیم؛ در شعارهایی که در جریان انقلاب و بعد از انقلاب سر داده می‌شد در کنار شعار «مرگ بر آمریکا» شعار «مرگ بر شوروی» نیز وجود داشت. علاوه بر این روس‌ها می‌دانستند که ایران تا جایی که بتواند به مجاهدین در افغانستان کمک می‌کند؛ از این جهت هم روس‌ها چندان دلخوشی از ما نداشتند و همین مسایل عدم رغبت برای موفقیت ایران در جنگ را در روس‌ها ایجاد می‌کرد. بنابراین چنین باید گفت؛ درست است روس‌ها حکومت اسلامی را به رژیم شاه در ایران ترجیح می‌دادند اما در عین حال خارهای حضیض روسیه بالطبع خارهای کشور ما را نیز می‌دیدند و میان ایران اسلامی و رژیم صدام حسین دومی را برگزیدند و ترجیح دادند.
بسیاری نحوه برخورد و شرایط دو کشور ترکیه و پاکستان را در اثنای جنگ بسیار به هم نزدیک می‌دانند؛ آیا نقش این دو کشور در مسیر جنگ هشت ساله نسبت به ایران به یک شکل بوده است؟
در رابطه با ترکیه باید بگویم بیشترین سود جنگ میان ما و عراق به جیب ترک‌ها رفت، ترک‌ها هم در تجارت با عراقی‌ها در این جنگ بسیار سود بردند و هم از ناحیه تجارت با ایران سود فراوانی به دست آوردند. در طول جنگ هشت ساله، با توجه به ناامنی موجود در خلیج فارس ما بسیاری از مایحتاج خود را یا از ترکیه تهیه می‌کردیم یا این مایحتاج از طریق و مسیر ترکیه وارد کشور ما می‌شد؛ در برابر عراق نیز به همین شکل عمل می‌کرد و آن‌ها نیز بسیاری از مایحتاج خودشان را از ترکیه می‌گرفتند. بنابراین ترک‌ها در دوران جنگ نه مخالف ما بودند و نه مخالف عراق؛ و بالعکس نه طرفدار ما بودند و نه طرفدار عراق؛ در حقیقت بیشترین نفع اقتصادی جنگ را ترک‌ها در این میان برده‌اند.
پس تقریبا ما هیچ حامی واقعی نداشتیم و همه بر اساس منافع موجود در روند تجارت‌ها و بنا بر امتیازهایی که به دست می‌آوردند آن هم به صورت بسیار محدود به ما کمک می‌کردند؛ نقش این‌ها در قبال تحریم‌ها چگونه بود؟
دقیقا همین است؛ کشورهای همسایه بر اساس منافع خود وارد این جنگ شدند ضمن اینکه در خلال جنگ تحریم‌های خاصی علیه ما وجود نداشت فضا را این‌گونه تصور کنید تسلیحات و جنگ‌افزارهای ما کلا غربی و آمریکایی بود و این کشور‌ها خود حاضر نبودند تسلیحات سنگین در اختیار ما بگذارند و علاوه بر این بدون بحث تحریم، این کشور‌ها اجازه نمی‌دادند سایر کشور‌ها این تسلیحات را در اختیار ما بگذارند و بفروشند فقط یک مورد و آن هم سر این مساله که ما توانستیم به برخی از این تسلیحات دست پیدا کنیم در غیر این مورد اکثر کشور‌ها خود حاضر نبودند که تسلیحات در اختیار ما قرار دهند. در نظام دو قطبی آن دوران یا باید تسلیحات از طریق غرب و آمریکایی‌ها در اختیار ما قرار می‌گرفت یا از سوی اروپای شرقی و اتحاد جماهیر شوروی که هیچ یک از آن‌ها به این عمل رغبتی نداشتند و مخالف بودند. در این میان تنها سه کشور حاضر به کمک به ایران شدند؛ سوریه، کره‌شمالی و لیبی. به غیر از این سه کشور هیچ کشوری تسلیحات در اختیار ایران قرار نداد و فروشی صورت نگرفت و در طول جنگ ما با مشقت فراوان و از طریق موسسات و شرکت‌هایی که به صورت قاچاق این تسلیحات را در اختیار می‌گذاشتند، توانستیم این جنگ‌افزار‌ها را به دست آوریم.
منبع: روزنامه شرق
نظر شما :