از گاو و رهایی تا اسکار جدایی/ مروری بر چهار دهه افتخارآفرینی سینماگران ایرانی
سید نیما حسینی
با این حال بسیاری دریافت جایزه اسکار توسط اصغر فرهادی به خاطر فیلم «جدایی نادر از سیمین» را برخلاف پیروزی تیم ملی که افتخاری ملی بود، مختص فرهادی و فیلمش می‌دانند و آن را از روند کلی سینما در ایران جدا می‌کنند اما چه کسی است که بتواند انکار کند در تاریخ سینمای ایران افتخارآفرینان دیگری هم بوده‌اند که اگرچه در زمان خود به خاطر فقدان اطلاع‌رسانی وسیع مشابه آنچه امروز وجود دارد به چشم مردمان سرزمین خود ناآشنا ماندند اما جوایزی که کسب کردند افتخاراتی جدایی‌ناپذیر از تاریخ هنر در سرزمین ایران است. این برای کم اهمیت جلوه دادن جایزه‌ای نیست که اصغر فرهادی به دست آورده که بی‌شک افتخاری است بس بزرگ و لااقل تا مدت‌های مدید دست‌نیافتنی بلکه برای یادآوری تاریخی است که برخی فراموشی‌اش را تبلیغ می‌کنند.
عزت‌الله انتظامی بازیگر پیشکسوت سینمای ایران و بازیگر نقش‌های به یادماندنی همچون نقش مش حسن در فیلم گاو ساخته داریوش مهرجویی، در سخنانی که پس از موفقیت فیلم «جدایی نادر از سیمین» داشت، از وجود بیش از سه هزار جایزه بین‌المللی در موزه سینمای ایران سخن گفته است؛ جوایزی که طی بیش از یک سده حضور سینما در این سرزمین آرام آرام به ایران آمده و حالا گنجینه‌ای از جوایز را زیر عنوان موزه در خود گردآورده است. مرور برخی از شاخص‌ترین این جوایز و فیلم‌هایی که این تشویق‌ها را برای سینمای ایران به ارمغان آورده‌اند می‌تواند تصویر روشن‌تری از موقعیت سینمای ایران در جهان به دست دهد.
گاو، داریوش مهرجویی، جشنواره فیلم ونیز: ۱۹۷۱
«گاو» فیلم تحسین‌شده داریوش مهرجویی در سال ۱۳۴۸ تولید شد. این فیلم بر اساس داستان «عزاداران بیل» اثر بحث‌برانگیز غلامحسین ساعدی نویسنده شهیر ایرانی ساخته شد و عزت‌الله انتظامی در نقش مش حسن، یکی از به یادماندنی‌ترین نقش‌های دوران بازیگری خود را به نمایش گذاشت. این فیلم در جشنواره‌های کن، برلین، مسکو، لندن، لس‌آنجلس و ونیز به نمایش درآمد و موفق شد لوح نقره‌ای سی و دومین دوره جشنواره فیلم ونیز را با خود به خانه بیاورد.
رهایی، ناصر تقوایی، جشنواره سانفرانسیسکو: ۱۹۷۳
فیلم «رهایی» اثر ناصر تقوایی را می‌توان از شاهکارهای فیلم کوتاه دهه ۵۰ سینمای کودک ایران برشمرد. این فیلم از موفق‌ترین فیلم‌های ایرانی در دوره خود بود و علاوه بر اکران در بسیاری از فستیوال‌های جهانی فیلم، جایزه تندیس طلایی جشنواره فیلم سانفرانسیسکو در سال ۱۹۷۲ و جایزه بزرگ فیلم‌های کودکان ونیز را خود اختصاص داد.
پسر، پرنده و آلات موسیقی، فرشید مثقالی، جشنواره فیلم‌های کودکان ونیز: ۱۹۷۳
فرشید مثقالی نقاش، گرافیست و فیلمساز اصفهانی است که در اواخر دهه ۴۰ و اوایل دهه ۵۰ بیشتر در کار نوشتن کتاب و ساخت فیلم کوتاه بود اما اکنون تمرکز خود را روی گرافیک و طراحی پوستر قرار داده است. او که در اردیبهشت ماه ۵۱ همزمان با ناصر تقوایی در جشنواره فیلم ونیز شرکت کرده بود، موفق شد به خاطر فیلم «پسر، پرنده و آلات موسیقی» جایزه ویژه هیات داوران را از آن خود کند.
پستچی، داریوش مهرجویی، جشنواره فیلم برلین و روتردام هلند: ۱۹۷۳
این اولین بار بود که یک فیلم بلند ایرانی موفق می‌شد جایزه دو فستیوال جهانی را به دست بیاورد. پیشتر فیلم کوتاه «رهایی» ساخته ناصر تقوایی دو جایزه بین‌المللی برده بود اما در میان فیلم‌های بلند «پستچی» اولین بود. «پستچی» فیلمی سیاه و سفید بود که علاوه بر ژاله سام ستاره اول آن، گروهی از هنرپیشگان جوان که همگی از دوستان داریوش مهرجویی بودند در آن به ایفای نقش می‌پرداختند؛ افرادی چون عزت‌الله انتظامی، علی نصیریان، احمدرضا احمدی، بهمن فرسی و عصمت صفوی. این فیلم نه تنها جایزه نقدی ده هزار مارکی جشنواره فیلم برلین را به خود اختصاص داد، در فستیوال فیلم روتردام هلند نیز برنده جایزه شد.
سیاه و سفید، سهراب شهید ثالث، جشنواره لس‌آنجلس و سانفرانسیسکو: ۱۹۷۳
از او با عنوان آغازگر موج نوی سینمای ایران نام می‌برند. شهید ثالث که دانش‌آموخته مدرسه پروفسور کراوس وین در رشته سینما بود، فعالیت هنری خود را از سال ۱۳۴۵ با ساخت فیلم کوتاهی به نام «آیا» آغاز کرد. او پس از تکمیل تحصیلاتش در فرانسه به ایران بازگشت و ضمن کار در وزارت فرهنگ و هنر به ساخت چند فیلم مستند پرداخت. از آن جمله فیلم کوتاه «سیاه و سفید» بود که برای کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ساخته شده بود. این فیلم در سال ۱۹۷۳ برنده جایزه ویژه جشنواره لس‌آنجلس و جایزه ویژه جشنواره سانفرانسیسکو شد.
طبیعت بی‌جان، سهراب شهید ثالث، جشنواره برلین: ۱۹۷۴
دومین فیلم بلند سهراب شهید ثالث که به عنوان سازنده موفق فیلم‌های کوتاه شهرت داشت با عنوان «طبیعت بی‌جان» در سال ۱۹۷۴ راهی جشنواره بین‌المللی فیلم برلین شد. فیلم که زندگی سوزنبانی پیر را به تصویر کشیده بود مورد توجه منتقدان خارجی قرار گرفت و موفق شد جایزه خرس نقره‌ای بهترین کارگردانی را برای سهراب شهید ثالث به ارمغان آورد.
باغ سنگی، پرویز کیمیاوی، جشنواره برلین: ۱۹۷۶
پرویز کیمیاوی کارگردان، فیلمنامه‌نویس و تدوینگر ایرانی و دانش‌آموخته رشته عکاسی و سینما از فرانسه است. او فعالیت هنری خود را از دستیاری کارگردانی در شبکه او. آر. تی. اِف فرانسه آغاز کرد. از او با عنوان یکی از چهره‌های شاخص موج نوی سینمای ایران یاد می‌شود. او دومین کارگردان ایرانی بود که موفق شد خرس نقره‌ای بهترین کارگردانی جشنواره فیلم برلین را به خود اختصاص دهد. فیلم «باغ سنگی» در سال ۱۹۷۶ موفق به کسب این عنوان شد.
دوباره نگاه کن، فرشید مثالی، فستیوال فیلم مسکو: ۱۹۷۷
فرشید مثقالی که پیشتر موفق شده بود جایزه جشنواره کودکان ونیز را از آن خود کند فیلمی با تهیه‌کنندگی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان ساخت و به نهمین فستیوال بین‌المللی فیلم مسکو ارسال کرد. فیلم «دوباره نگاه کن» که به همراه فیلم دیگری اثر کانون بنام «حسنی» در بخش کودکان این فستیوال شرکت کرده بود موفق شد جایزه بهترین فیلم کودک این فستیوال را به خود اختصاص دهد.
دونده، امیر نادری، جشنواره سه قاره نانت فرانسه: ۱۹۸۶
کارگردان آبادانی سینمای ایران حالا سال‌هاست در امریکا زندگی می‌کند اما او پیش از مهاجرت به ینگه دنیا هم برای کشورش افتخارآفرین بود. او ابتدا به عنوان عکاس در چند فیلم مهم سینمای ایران کار کرد و در سال ۱۳۵۰ اولین فیلمش «خداحافظ رفیق» را کارگردانی کرد. او که در سال ۵۳ هم موفق به کسب جایزه فیلم بر‌تر جشنواره کودک کن شده بود، در سال ۱۳۶۵ موفق شد جایزه بهترین فیلم جشنواره سه قاره نانت فرانسه را به خاطر ساخت فیلم «دونده» به خود اختصاص دهد. او سه سال بعد بار دیگر این جایزه را برای فیلم دیگرش «آب، باد، خاک» به خانه برد.
میرزا نوروز، محمد متوسلانی، فستیوال فیلم تاشکند، شوروی: ۱۹۸۸
کفش‌های «میرزا نوروز» فیلمی کمدی است به کارگردانی محمد متوسلانی و نویسندگی داریوش فرهنگ که در ۱۳۶۴ ساخته شد. در این فیلم که داستان عطاری به نام میرزا نوروز را به تصویر می‌کشد که علاقه غریبی به کفش‌های کهنه‌اش دارد، بازیگرانی همچون علی نصیریان، محمدعلی کشاورز، سعید امیرسلیمانی و جمشید لایق به ایفای نقش پرداختند. این فیلم در جشنواره فیلم تاشکند در سال ۱۳۶۷ موفق شد جایزه ویژه هیات داوران را به خود اختصاص دهد.
دندان مار، مسعود کیمیایی، جشنواره فیلم برلین: ۱۹۹۱
جشنواره فیلم برلین از همان ابتدا علاقه ویژه‌ای به فیلم‌های ایرانی نشان داده بود، پس عجیب نبود که ساخته تحسین‌شده مسعود کیمیایی فیلمساز پرطرفدار ایرانی را شایسته تشویق بداند. مسعود کیمیایی که در ایران به خاطر ساخت دو فیلم بحث‌برانگیز «قیصر» و «گوزن‌ها» هواداران متعصبی داشت در سال ۱۹۹۱ برای فیلم «دندان مار» مورد تقدیر داوران جشنواره فیلم برلین قرار گرفت.
چکمه، محمدعلی طالبی، جشنواره فیلم سانفرانسیسکو: ۱۹۹۴
فیلم «چکمه» محمدعلی طالبی داستان دختری به اسم سمانه را به تصویر می‌کشد که به همراه مادرش در جنوب تهران زندگی می‌کند. داستان زندگی او که ظاهراً فرزند شهید است و روزها مجبور است به همراه مادرش به تولیدی محل کار او برود، مورد توجه منتقدان غیرایرانی قرار گرفت و علاوه بر جایزه گلدن گیت سی و هفتمین دوره فستیوال سانفرانسیسکو موفق شد جایزه تماشاگران فستیوال وین و جایزه فیل طلای فستیوال هندوستان را نیز به دست آورد.
بادکنک سفید، جعفر پناهی، جشنواره کن فرانسه: ۱۹۹۵
جایزه دوربین طلایی یکی از مهمترین جوایزی است که سینمای ایران به خود اختصاص داده است. این جایزه به فیلم «بادکنک سفید» ساخته جعفر پناهی اهدا شد. پناهی کارگردان و فیلمنامه‌نویس اهل میانه، این فیلم را برای شبکه دوم تلویزیون ایران ساخت و با آن برنده جوایز بسیاری از جشنواره‌های جهان شد. این فیلم آغاز روندی تازه در فیلمسازی دستیار خوش‌قریحه عباس کیارستمی بود که در سال‌های بعد نیز به موفقیت‌های دیگری منجر شد.
نون و گلدون، محسن مخملباف، جشنواره فیلم لوکارنو سوئیس: ۱۹۹۶
محسن مخملباف فعالیت هنری خود را از حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی آغاز کرد و اولین فیلم خود «توبه نصوح» را در همان دوران ساخت. او بعد‌ها با ساخت فیلم‌هایی چون دو چشم بی‌سو، استعاذه، بایکوت و عروسی خوبان مورد توجه قرار گرفت. روند فیلمسازی او اما با «شب‌های زاینده رود» و «نوبت عاشقی» تغییر کرد. او به سبکی تازه روی آورد که هرچند در داخل مرزها چندان مورد توجه قرار نگرفت و بعضاً با انتقادات گسترده‌ای هم همراه بود اما همزمان در جشنواره‌های جهانی موفق ظاهر شد. «نون و گلدون» سیزدهمین فیلم بلند در کارنامه مخملباف بود که موفق شد جایزه ویژه هیات داوران لوکارنو را به خود اختصاص دهد. تعداد دیگری از فیلم‌های مخملباف هم جوایز جشنواره‌های جهانی را به خود اختصاص داده که از آن جمله می‌توان به جایزه بهترین فیلم از جشنواره فیلم کارلووی واری جمهوری چک در سال ۱۹۹۲ به خاطر فیلم ناصرالدین شاه آکتور سینما، جایزه فرانسووا تروفو از جشنواره فیلم جیفونی ایتالیا در سال ۲۰۰۲ به خاطر مجموعه آثار و کسب عنوان یکی از صد فیلم بر‌تر تاریخ سینمای جهان به انتخاب مجله تایم به خاطر فیلم «سفر قندهار» اشاره کرد.
طعم گیلاس، عباس کیارستمی، جشنواره کن فرانسه: ۱۹۹۷
نخل طلای جشنواره کن مهمترین جایزه‌ای است که عباس کیارستمی در طول دوران فعالیت سینمایی خود در ویترین افتخاراتش قرار داده اما چه کسی است که نداند او پس از سهراب شهید ثالث و تا پیش از ظهور پدیده اصغر فرهادی، شناخته‌شده‌ترین فیلمساز ایرانی در جهان بود. فیلم «طعم گیلاس» که در سال ۱۹۹۷ نخل طلا را برای او به ارمغان آورد فیلمی است که با مشارکت فرانسه ساخته شده است و قصه مردی با بازی همایون ارشادی را به تصویر می‌کشد که در حومهٔ شهر تهران، با اتوموبیلش دنبال کسی می‌گردد که در ازای دریافت ۲۰۰ هزار تومان پس از خودکشی او روی گورش خاک بریزد. او علاوه بر این یکبار برای فیلم «زیر درختان زیتون» نامزد نخل طلایی جشنواره کن شده بود. کیارستمی سابقه نامزدی برای شیر طلایی جشنواره ونیز را نیز به خاطر فیلم «باد ما را خواهد برد» در کارنامه دارد. او همچنین در سال ۱۹۹۹ برای همین فیلم جایزه ویژه هیات داوران جشنواره ونیز را به خانه برد. او همچنین در سال ۱۹۹۲ تندیس طلایی یادبود فرانسوا تروفو در جشنواره فیلم جیفونی را به خاطر مجموعه آثارش دریافت کرد.
رقص خاک، ابوالفضل جلیلی، جشنواره فیلم لوکارنو سوییس: ۱۹۹۸
ابوالفضل جلیلی به گفته خودش، نخستین فیلم آماتوری خود را در ۱۵ سالگی ساخت. در میانه دهه پنجاه، تحصیلات خود را در رشته کارگردانی و بازیگری در دانشکده هنرهای دراماتیک ناتمام گذاشت و از سال ۱۳۵۲ فعالیت در سینمای آزاد را آغاز کرد. جایزه یوزپلنگ نقره‌ای یکی از چندین جایزه مهمی است که او برای ساخت فیلم‌هایی که تقریبا هیچ کدامشان در داخل ایران اجازه اکران نگرفته‌اند، دریافت کرده است. او این جایزه را به خاطر ساخت فیلم «رقص خاک» دریافت کرد. از دیگر جوایز او می‌توان به جایزه ویژه هیات داوران جشنواره برلین برای فیلم «دان»، جایزه بالن طلایی جشنواره نانت فرانسه برای فیلم‌های «دلبران» و «یک داستان واقعی» و نشان طلای ونیز برای فیلم «دت یعنی دختر» اشاره کرد.
بچه‌های آسمان، مجید مجیدی، جوایز آکادمی اسکار: ۱۹۹۸
مجید مجیدی کارگردان، فیلمنامه‌نویس و بازیگر، اولین ایرانی بود که نامزد دریافت جایزه اسکار شد. او این عنوان را در سال ۱۹۹۸ به خاطر فیلم «بچه‌های آسمان» کسب کرد. او همچنین تنها کارگردانی است که دو بار جایزه بهترین فیلم جشنواره مونترال کانادا را برای دو فیلم «بچه‌های آسمان» و «به رنگ خدا» دریافت کرده است. او همچنین به خاطر آثار گوناگونش، دریافت جوایزی از جشنواره‌های کشورهای برزیل، اسپانیا، کانادا، فرانسه، ایتالیا، فنلاند، آلمان، کره جنوبی، انگلستان و پرتقال را در کارنامه خود دارد.
دایره، جعفر پناهی، جشنواره جهانی فیلم ونیز: ۲۰۰۰
«دایره» داستان سه زن ولگرد خیابانی را به تصویر می‌کشد که پس از فرار از چنگال قانون، در خیابان‌ها پرسه می‌زنند. فیلمی تلخ که به واسطه فرم نگارش فیلمنامه مورد توجه بسیاری قرار گرفت. این فیلم علاوه بر دریافت شیر طلایی جشنواره ونیز، در جشنواره فیلم اروگوئه هم سه جایزه بهترین فیلم، بهترین فیلم به انتخاب مخاطبان و بهترین فیلم منتقدان را از آن خود کرد. پناهی بعد از این فیلم برای فیلم «آفساید» هم با تقدیر مواجه شد و جایزه خرس نقره‌ای بهترین کارگردانی در جشنواره فیلم برلین را به خود اختصاص داد.
هزاره سوم و روزهای اوج سینمای ایران
سینماگران ایرانی در ابتدای هزاره سوم به مهمترین و مورد توجه‌ترین سینماگران منطقه خاورمیانه در جشنواره‌های گوناگون جهانی تبدیل شده بودند و هرچه از سال ۲۰۰۰ به این سو آمدیم موفقیت‌ها و جوایز مهم‌تری نصیب فیلم‌های ایرانی شد. در همین سال بود که همزمان با دریافت جایزه اصلی جشنواره ونیز از سوی جعفر پناهی، جایزه ویژه هیات داوران جشنواره فیلم کن به خاطر فیلم «تخته سیاه» به سمیرا مخملباف رسید. سومین جشنواره جهانی فیلمسازان زن در آنکارا نیز در همین سال برای تقدیر از رخشان بنی‌اعتماد جایزه ویژه خود را به خاطر مجموعه آثارش به او اهدا کرد.
جایزه بهترین فیلم جشنواره فیلم برمودا ۲۰۰۵ برای «سگ‌های ولگرد» ساخته مرضیه مشکینی، جایزه خرس نقره‌ای برای بهترین کارگردانی پنجاه و ششمین جشنواره فیلم برلین در سال ۲۰۰۶ برای فیلم «آفساید» ساخته جعفر پناهی، جایزه سازمان بین‌المللی یونیسف در سال ۲۰۰۷ برای فیلم «بودا از شرم فرو ریخت» ساخته حنا مخملباف از مهمترین جوایز یک دهه اخیر سینمای ایران هستند.
در سال ۲۰۰۸ حضور فیلم‌های ایرانی در جشنواره فیلم برلین مشهور به «برلیناله» پررنگ و موفق بود. فیلم سینمایی «سه زن» به کارگردانی منیژه حکمت در بخش پانوراما این جشنواره به نمایش درآمد. حکمت پیش از آن با فیلم «زندان زنان» توجه زیادی را برانگیخته بود. فیلم سینمایی «آواز گنجشک‌ها» ساخته مجید مجیدی هم در بخش مسابقه حضور یافت و اگر چه از کسب خرس طلایی محروم ماند، اما رضا ناجی به خاطر نقش‌آفرینی در این فیلم، جایزه خرس نقره‌ای برای بهترین بازیگر مرد را دریافت کرد.
علاوه بر رضا ناجی، آیت نجفی هم با فیلم مستند «فوتبال زیر چادر» یکی از جوایز بخش مستند را دریافت کرد. حنا مخملباف هم با فیلم «بودا از شرم فرو ریخت» موفق به دریافت جایزه خرس بلورین در بخش کودکان و نوجوانان شد. در سال ۲۰۰۹ هم فیلم «درباره الی» ساخته اصغر فرهادی با استقبال فراوانی در برلین روبرو شد و او موفق شد جایزه خرس نقره‌ای این جشنواره را برای بهترین کارگردانی به خود اختصاص دهد.
نظر شما :