نگاه دیپلمات‌های بریتانیایی به اپوزیسیون ایرانی خارج از کشور: افسری مانند رضاخان وجود ندارد
پژوهش و نگارش: مجید تفرشی
بر اساس جمع‌بندی چند گزارش پراکنده درباره اطمینان و بعضا از زبان خودش، او در رشته پزشکی در ساربروکن آلمان تحصیل کرد و حدود ۱۰ سال در خاورمیانه و به خصوص لبنان سکونت داشته، پس از ۲۰ سال با پرواز موسوم به پرواز انقلاب در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ به ایران برگشته بود. او خود را دوست قدیمی ابوالحسن بنی‌صدر معرفی می‌کرد و از نزدیکان و معاونان مصطفی چمران و صادق قطب‌زاده و معاون او در دوران ریاستش بر سازمان صدا و سیما و مشاور او در دوران وزارت خارجه بود.
اطمینان پس از کنار رفتن قطب‌زاده از وزارت خارجه نیز همچنان سمت مشاور وزیری و گذرنامه دیپلماتیک ایرانی خود را حفظ کرده بود. در آن زمان ظاهرا اطمینان ضمن اداره یک کلینیک پزشکی در دوبی و اقامت خانواده‌اش در آنجا، عضو هیات مشترک خریدهای مختلف دولتی از جمله نظامی ایران در خارج از کشور نیز بوده است. او می‌گفت که با داریوش فروهر همکاری داشته و مشکلی برای تردد به ایران نداشت.
به باور اطمینان، مردم ایران در شرایطی بحرانی و در آستانه یک انتخاب بین دو گزینه حکومت روحانیان و گشودن در‌ها به سوی کمونیسم قرار داشتند. معاون سابق قطب‌زاده عقیده داشت: «بنی‌صدر با وجود برخوردهای مداومش با حزب جمهوری اسلامی آنقدر بین مردم به عنوان یک آلترناتیو از سوی هر یک از دو گزینه مذکور محبوبیت نداشته و انتخاب روحانیان محسوب می‌شده و تنها با اغماض مردم در انتخابات ریاست‌جمهوری پیروز شد.»
این گزارش اینگونه درباره مدنی ادامه می‌یابد: «اطمینان مدعی شد، دریادار مدنی رهبر سیاسی آلترناتیو است که چهار میلیون رای در انتخابات سال گذشته [ریاست‌جمهوری] کسب کرده، ولی اخیرا مجبور به فرار از کشور شده است. اطمینان خودش در تماس مستقیم با مدنی نبوده، ولی با بسیاری از حامیان نزدیک او مرتبط است. اگرچه او، مدنی را رهبری آرمانی برای نیاز ایران کنونی نمی‌داند، ولی کسی است که قادر است کنترل قدرت سیاسی را تضمین کرده، برای حفظ ایرانی مستقل و قوی کوشش کند و نیاز تعامل عاقلانه با غرب را درک می‌کند. با این حال مدنی نیازمند حمایت مادی است تا حمایت شایسته مردمی را به دست آورد. به ایالات متحده به دلیل سیاست خام و خودمحورش در خاورمیانه امیدی نیست. تنها امید باقی مانده به بریتانیاست.»
واکنش لمپورت به خواسته اطمینان از لمپورت در حمایت از مدنی اینگونه بود: «من برای دکتر اطمینان توضیح دادم که نقش ما [بریتانیا] در خاورمیانه از زمانی که در امور سیاسی ایران دخالت می‌کردیم تغییر یافته و تاکید کردم که سیاست ما دخالت در امور دیگر دولت‌ها نیست، بلکه می‌خواهیم با حداکثر توان برای حفظ منافع خود با هر رژیمی که در قدرت است کار کنیم. بنابراین ما نمی‌توانیم هیچ حمایت سیاسی از دریادار مدنی، چه رسمی و در پاسخ به درخواست اطمینان، چه مخفیانه داشته باشیم.»
در ادامه این دیدار لمپورت از اطمینان پرسید که چه کمکی از بریتانیا می‌خواهد؟ اطمینان پاسخ داد: «از کمک از سوی سعودی‌ها استقبال می‌شود، ولی برای یک ایرانی غیرقابل‌قبول است که چنین درخواستی از سعودی‌ها کند. ولی کشوری مثل بریتانیا می‌تواند سعودی‌ها را ترغیب کند تا پیشنهاد کمک بکنند. این یک گام قابل ملاحظه به جلو است.»
دیدار دیگر اطمینان در روز ۱۴ جولای/ ۲۳ تیر و با پاتریک ووگان دیگر معاون بخش خاورمیانه وزارت خارجه بریتانیا بود. در این دیدار اطمینان نظر قبلی خود درباره حمایت مالی غربی از برپایی یک حرکت سیاسی و نظامی در ایران را مستقیم دنبال نکرد و به جای آن خواهان ترغیب کشورهای عربی توسط بریتانیا برای کمک به مخالفان حکومت ایران شد. او همچنین می‌خواست بداند که موضع غرب در صورت بروز یک تغییر سیاسی ناگهانی در ایران چیست. اطمینان نیز مانند دیگر مخالفان ایرانی تلاش می‌کرد تا با استفاده از حساسیت دولت‌های غربی درباره خطر شوروی در ایران، آنان را تحریک به حمایت از دیدگاه خود کند به گمان او ادامه وضع ایران در آن هنگام، ناگزیر، به پیروزی کمونیست‌ها منجر می‌شد.
بر اساس این گزارش، اطمینان با تاکید دوباره بر اهمیت مدنی به عنوان «تنها اپوزیسیون دارای جذابیت» در ایران گفت: «به مدنی اعتماد کامل ندارد. ولی اگر یک نفر باشد که حزب جمهوری اسلامی را در ایران به زیر بکشد، آن فرد مدنی است.» در بخش دیگری از این گزارش آمده است: «اطمینان، شاپور بختیار و ژنرال اویسی را قابل طرح ندانست و گفت اگر ما در رویای بازگرداندن مجدد سلطنت پهلوی باشیم، از تحولات ایران بسیار بی‌اطلاع هستیم.»
به گفته اطمینان شماری از اعضای گروه‌های اپوزیسیون قرار است به زودی در لندن گردهم بیایند تا وحدت نظر در فعالیت‌های خود را بررسی کنند. بر همین اساس پسر آیت‌الله [کاظم] شریعتمداری (حسن شریعتمداری) که مقیم هامبورگ است نیز به همراه همسر و سه فرزندش با نام جعلی «سیدحسین میر وزیرمختار» به لندن سفر خواهد کرد. این مطلب در دیگر گزارش‌های موجود در اسناد تازه آزاد شده نیز تایید شده است.
اطمینان دیگر شرکت‌کنندگان در این نشست را اینگونه نام برد: «مدنی (قطعی نیست)، پسر شریعتمداری، یک کرد، صادق وزیری، نماینده حزب دموکرات کردستان [عبدالرحمان] قاسملو، محمد آقاخان قشقایی (؟)، حسن نزیه، نماینده یک گروه بلوچ و احتمالا یکی، دو نفر دیگر از جمله سرهنگ نگاهی.»
اطمینان در روز ۳۰ سپتامبر/ ۸ مهر و حین یک ماموریت خرید دولتی در لندن «به طور اتفاقی» با لرد کرینگتون وزیر خارجه بریتانیا درباره وضعیت اپوزیسیون ایرانی و گزینه‌های ممکن آینده سیاسی ایران دیدار و گفت‌وگو کرد. اطمینان ضمن تلاش برای جلب حمایت لندن از جبهه ملی ابراز تمایل کرد که با یکی از معاونان کرینگتون دیدار کند. این موضوع البته چندان مورد حمایت وزیر خارجه قرار نگرفت.
همزمان با برکناری بنی‌صدر از فرماندهی کل قوا و ریاست‌جمهوری و افزایش و گسترش فعالیت‌های گروه‌های اپوزیسیون ایرانی خارج از کشور موجب شد تا بخش خاورمیانه وزارت خارجه بریتانیا در یک دستورالعمل رسمی به تاریخ دهم جولای/ ۱۹ تیر، اعلام کند که محدودیت تماس و ارتباط با گروه‌های مخالف تبعیدی را لغو کرده است. البته در گذشته نیز مکررا تماس و ارتباط مقامات دولتی بریتانیا با این گروه‌ها و افراد برقرار و ثبت شده بود، ولی سیاست رسمی و اعلام شده از سوی دستگاه دیپلماسی لندن خلاف این موضوع را نشان می‌داد.
در این دستورالعمل پیشنهادی ـ که بخش‌هایی از آن قبل از آزاد شدن پرونده توسط بازبینان وزارت خارجه بریتانیا مخدوش شده- شرایطی برای این تماس‌ها مقرر شده که شرط اول آن توسط بررسان وزارت خارجه بریتانیا از دسترس مراجعان خارج و حذف شده است. دیگر شرایط برای برقراری اینگونه تماس‌ها از این قرار بود: «دو ـ باید مشخص شود که بریتانیا با هیچ تلاشی برای سرنگونی حکومت ایران همکاری نمی‌کند. سه- چه با درخواست افراد مخالف چه شخص ثالث دعوت کننده، ملاقات با آنان نباید در محل ادارات دولتی انجام شود. چهار ـ ما فقط باید پذیرای افراد باشیم و از دیدار با نمایندگان جمعی به نام یک گروه خودداری کنیم. پنج ـ ما باید از هر گونه تماسی که منظم یا دنباله‌دار تلقی شود خوددار کنیم. شش ـ این دیدار‌ها براساس مشورت با افراد مطمئن و بر اساس نیاز صورت بگیرد.»
خروج مخفیانه بنی‌صدر از تهران به پاریس به همراه رجوی، در تاریخ ۲۹ جولای/ هفتم مرداد، موجب ایجاد جبهه جدیدی از مخالفان جمهوری اسلامی در خارج از کشور شد. همین مساله موضوع گزارش ۳۰ جولای/ هشتم مرداد، رجینالد هیبرت سفیر بریتانیا در فرانسه بود. به نوشته هیبرت، «بنی‌صدر درخواست پناهندگی سیاسی کرده است. وزارت خارجه فرانسه بعدا اعلام کرد که با این درخواست به شرط اکید عدم مداخله در امور سیاسی در خاک فرانسه موافقت شده و رییس‌جمهور سابق تعهدنامه‌ای در اجرای این مورد امضا کرده است.» با این همه در ادامه این گزارش به مصاحبه و سخنان بنی‌صدر در بدو ورود به پاریس و تاکید او بر ادامه فعالیت‌های سیاسی خود پرداخته شده، هر چند که مصاحبه مطبوعاتی اعلام شده از سوی وی، به دلیل مغایرت با تعهدنامه و به خواست کلود سشون وزیر خارجه فرانسه لغو شد. در پایان این سند، از قول رسانه‌های فرانسوی از درخواست دولت ایران از فرانسه برای استرداد بنی‌صدر خبر داده شده است.
جولیان ایمری نماینده پارلمان و معاون سابق وزارت خارجه بریتانیا که در ابتدا از لابی‌های اصلی بختیار در لندن بود، در گزارش ۲۴ جولای/ دوم مرداد، خود خلاصه‌ای از محتوای گفت‌وگو‌هایش در سفر اخیرش به پاریس با برخی از افراد اپوزیسیون از جمله بختیار و دو نفر از نزدیکان اویسی را به کرینگتون ارایه کرد. هرچند که به گفته ایمری، «نظرات شخصی آنان به زحمت ارزش گزارش کردن داشت».
در این گزارش که اندکی پس از ورود بنی‌صدر و رجوی به فرانسه تهیه و ارسال شده، آمده است: «البته همه تبعیدیان از بنی‌صدر نفرت دارند، ولی در او آخرین نقطه قابل شناسایی تمرکز برای مقاومت علیه [آیت‌الله] خمینی را می‌بینند. آنان امید داشتند که در رویارویی اخیر، همه عناصر ضد [آیت‌الله] خمینی دور او [بنی‌صدر] جمع شوند و اکنون نیز ممکن است چنین بخواهند. این نشان می‌دهد که در حال حاضر افسری مانند رضاخان وجود ندارد که بتواند از شرایط خاص کنونی بهره ببرد.»
ایمری در ادامه گزارش خود، ضمن توجه به اهمیت ترور آیت‌الله محمد بهشتی، رییس دیوان عالی کشور ایران، از قول برخی از سران اپوزیسیون خارج از کشور، از او به عنوان «تنها روحانی توانا برای اداره کشور تحت امر خمینی» یاد کرد. در بخش دیگری از این گزارش با اشاره به نام طیف‌ها و نسل‌های مختلف گروه‌های اپوزیسیون ایرانی خارج از کشور تاکید شده: «اگر آنان متقاعد شوند که در نوعی کمیته پایدار و احتمالا با کمک مالی اسلامی از کشورهای خلیج [فارس] گردهم آیند، شانس یافتن حمایت داخلی آنان قابل ملاحظه خواهد شد.»
با آنکه به تاکید ایمری، «در حال حاضر افسری مانند رضاخان وجود ندارد»، با این حال، نیروهای اپوزیسیون همچنان به گزینه‌های تغییر ناگهانی و بعضا با زور در ایران می‌اندیشیدند: «عملیات آرمانی از نگاه آنان، یک کودتا در تهران به عنوان محتمل‌ترین ابزار برای کنترل همه کشور بود. گفته می‌شد که آیت‌الله [کاظم] شریعتمداری نفوذ بسیاری در آذربایجان دارد. به نظرم پسر مدنی اکنون در فرانسه یا آلمان است. این ممکن است به نوعی برخورد در ترکیه [آذربایجان؟] منجر شود که از سوی شوروی‌ها تحمل نخواهد شد. یک سناریوی واقع‌بینانه‌تر می‌تواند این باشد که با حمایت کافی نظامی از عمده نیروهای ارتش که به دلیل جنگ ایران و عراق در جنوب مستقر هستند، تلاش کنند تا منابع نفتی و تنگه هرمز را به کنترل خود درآورند.»
ایمری در پایان نامه گزارش‌گونه خود خطاب به وزیر خارجه بریتانیا نوشت: «تا جایی که من می‌دانم ممکن است شما روی همه این مسایل قبلا کار کرده باشید. اگر این طور باشد، می‌توانید این نامه را داخل سطل زباله بیندازید. اگر نه، شما می‌توانید خطر کرده، به نظرات مطرح شده توجه کنید و با دوستان ما، شاید آمریکایی‌ها، مشورت کنید. ما با هم عملیات موفقیت‌آمیزی را در سال ۱۹۵۳ [۱۳۳۲] به انجام رساندیم، هر چند در آن زمان هم ما با فاصله باریکی توانستیم خطر قبضه قدرت توسط حزب توده را خنثی کنیم.»
در گزارش نیمه نوامبر بخش خاورمیانه وزارت خارجه بریتانیا پیرامون گروه‌های اپوزیسیون تبعیدی، درباره بنی‌صدر و سازمان مجاهدین خلق چنین آمده است: «بنی‌صدر با وجود اتحاد با مجاهدین خلق، نیروی سوخته‌ای است. رجوی بنیان‌گذار[؟] تبعیدی و رهبر مجاهدین خلق شخصیت و قابلیت و احتمالا سازمانی دارد که نقش قابل توجهی در ایران ایفا کند. گرچه هرچه که کشمکش با حزب جمهوری اسلامی طولانی‌تر می‌شود، وضعیت مجاهدین نیز دشوار‌تر خواهد شد.»
جان بولاک، خبرنگار روزنامه دیلی‌تلگراف چاپ لندن، در دو تماس تلفنی با ویات یکی از مسوولان بخش خاورمیانه وزارت خارجه بریتانیا در روز سوم دسامبر/ ۱۲ آذر به او خبر داد که به همراه یک عکاس عازم سفری به شهر وان ترکیه برای تهیه گزارشی از وضعیت ایرانیان مخالف در آن منطقه است. خبرنگار دیلی‌تلگراف گفت که قبلا در پاریس از اعضای گروه‌های اپوزیسیون ایرانی شنیده بوده که «نیرویی از ۱۰ هزار ایرانی هوادار سلطنت به رهبری ژنرال [بهرام] آریانا در ترکیه یا مناطق تحت کنترل کرد‌ها در ایران تحت آموزش قرار دارند. برنامه این است که آنان می‌توانند آماده باشند تا نقشی در نبرد قدرت در ایران، مثلا در نتیجه درگذشت [آیت‌الله] خمینی و احتمالا به همراه شورش کرد‌ها یا عناصری از ارتش ایفا کنند. در آن زمان نظامیان کودتاچی به رهبری ژنرال کنعان اورن در ترکیه حکومت داشتند.»
بولاک هشت روز بعد و پس از بازگشت از ترکیه مجددا با ویات تماس گرفت و خلاصه‌ای از مشاهداتش از ایرانیان مخالف ایرانی در ترکیه را به اطلاع او رساند. به گفته بولاک، با وجود سه روز تجسس در مناطق ادعایی تجمع اپوزیسیون ایرانی، او هیچ نکته قابل ملاحظه‌ای از آن‌ها در تایید شنیده‌های قبلی و برای استفاده در گزارش خود نیافته است. به گفته بولاک، ارتش ترکیه در سه منطقه یکی در استان وان، یکی در منطقه اردو در سواحل دریای سیاه و دیگری در منطقه ازمیر در حال آموزش سه گروه سلطنت‌طلب ایرانی بودند. بنا بر مشاهده این خبرنگار بریتانیایی درباره نیروهای نظامی سلطنت‌طلب مستقر در ترکیه: «تعداد کل آنان به مراتب کمتر از ۱۰ هزار نفر مورد ادعای قبلی بود... و ژنرال‌های سابق ایران که با این گروه‌ها بودند، همگی یونیفورم ارتش ترکیه را برتن داشتند. عملیات آنان بسیار سری و تحت حمایت سازمان امنیت ترکیه برگزار می‌شود.»
گفتنی است که ایران از این تحرکات مطلع بود. بر اساس اظهار هشتم اکتبر/ ۱۶ مهر، ارنر سفیر ترکیه در لندن به فرگوسن یکی از مسوولان وزارت خارجه بریتانیا: «ایرانیان به ترکیه مظنون بوده و نسبت به استفاده مخالفان حکومت از خاک ترکیه برای حمله به ایران در هراس هستند. ترکیه به ایران اطمینان داده که چنین اجازه‌ای نخواهد داد.»
در همین ارتباط و بر اساس گزارش دیوید کوتز یکی از مسوولان بخش خاورمیانه وزارت خارجه بریتانیا، روز ۱۱ دسامبر/ ۲۰ آذر، شخصی به نام «خانم اعظم خیابانی» از طریق مترجمی به نام «آقای رزاقی» با میز پذیرش وزارت خارجه بریتانیا تماس تلفنی گرفته و خواستار ملاقات فوری با پیتر کرینگتون، وزیر خارجه شدند. خیابانی بدون آنکه موضوع ملاقات را مطرح کند، صرفا اعلام کرد که نماینده ژنرال بهرام آریانا و حامل نامه‌ای خصوصی از او برای کرینگتون و مارگارت تاچر نخست‌وزیر بریتانیاست.
در این گزارش تاکید شده که خانم خیابانی اگرچه همسر یک تبعه بریتانیایی است، ولی فقط کمی زبان انگلیسی می‌داند و از طریق مترجمش صحبت می‌کند. به گفته نماینده آریانا، همسر ژنرال ستیزه‌جوی ایرانی مستقر در ترکیه، قبلا به لندن آمده و توقع داشتند که پس از عزیمت «پروفسور نوروزی منشی ژنرال آریانا» به لندن به همراه او با وزیر خارجه بریتانیا درباره «یک پیام سری درباره وضع سیاسی ایران» دیدار و گفت‌وگو کنند.
کوتز در پاسخ عنوان کرده بود که دولت بریتانیا حکومت کنونی ایران را به رسمیت می‌شناسد و خواهان مداخله در امور داخلی ایران نیست. با این همه کوتز در گزارش خود تاکید کرد: «با توجه به سیاست اخیر گفت‌وگو با نمایندگان تبعیدیان، از یک سو نباید به طور کامل این تلاش [برای ملاقات با کرینگتون] را رد می‌کرد و از سوی دیگر پروفسور نوروزی را هم نباید تشویق می‌کرد که اختصاصا برای دیدن وزیر خارجه یا حتی یک معاون به بریتانیا سفر کند.»
منبع: روزنامه شرق
نظر شما :