پرتره مظفرالدین‌شاه در کویت و سرنوشت مبهم دو تابلوی دیگر
تاریخ ایرانی: خروج قاچاقی تابلوی مظفرالدین‌شاه تأیید شد؛ همان پرتره پنجمین شاه قاجار که کمال‌الملک، نقاش برجسته با رنگ روغن کشید و جای خالی‌اش را یک عکس سیاه و سفید از تالار برلیان کاخ گلستان تهران لو داد. در این پرتره، مظفرالدین‌شاه قاجار یونیفرم مخصوص به تن کرده که با مدال‌هایی زینت بخشیده شده است. او کلاه سیاه پَردار جواهرنشانی به سر دارد و درحالی که سبیل‌هایش را تاب داده، به روبه‌رو خیره شده است.
گرچه از هفته گذشته موضوع پرتره مفقودشده مظفرالدین‌شاه رسانه‌ای شد، اما چنانکه روزنامه «پیام ما» در شماره دیروز خود (۳ مرداد ۱۴۰۱) نوشته ماجرا از سه سال قبل شروع شد، زمانی که رضا کسروی، پژوهشگر تاریخ در بررسی‌هایش با پرتره مظفرالدین‌شاه روبه‌رو شد، پرتره‌ای که در جست‌وجوهایش تنها یک عکس بی‌کیفیت از آن موجود بود. «پژوهش درباره نقاشی‌های کمال‌الملک را سال‌هاست که انجام می‌دهم و حتی کتابی با نام «کمال‌لملک در ورای افسانه» را دست انتشار دارم. تمام آثار کمال‌الملک در موزه‌ها، کتابخانه‌ها، گالری‌ها و مجموعه‌های خصوصی را رصد کرده‌ام. در همین بررسی‌ها بود که به عکس بی‌کیفیتی از پرتره مظفرالدین‌شاه برخوردم. همان زمان یکی از دوستانم کاتالوگی از حراج کریستیز به من داد که در کمال تعجب دیدم عکسی باکیفیت از این پرتره در آن منتشر شده است.»
از همان زمان ماجرا برای او جدی می‌شود و او به دنبال پرتره گم‌شده شاه قاجاری می‌گردد. به خاطرات کمال‌الملک سر می‌زد و در آنجا می‌خواند که این نقاش تنها یک پرتره از مظفرالدین‌شاه کشیده و چون او نقاش دربار بوده، پس این پرتره حتما باید در کاخ نگهداری شود. «دو سال قبل اما اتفاق جالب دیگری افتاد. عکس سیاه و سفیدی را یکی از دوستانم نشانم داد که در تالار برلیان کاخ گلستان سه نقاشی آویزان بود. یکی از آن‌ها همین پرتره مظفرالدین‌شاه بود. دیگری پرتره احمدشاه بود که حالا در تالار عاج نگهداری می‌شود. آن پرتره را هم کمال‌الملک در سال ۱۳۳۱ هجری قمری کشیده بود. زمان دقیق این عکس مشخص نبود اما فقط می‌دانیم متعلق به دوران قبل از رضاخان است. چرا که رضاخان این پرتره‌ها را از دیوار پایین کشیده بود. در نتیجه این عکس، سندی بود که نشان می‌داد این تابلو جزو اموال کاخ بوده است.»
از انکار تابلو تا تردید در اصالت پرتره فروخته‌شده
از هفته گذشته که این خبر منتشر شد، مسئولان کاخ گلستان به آن واکنش نشان دهند و حتی دو دو کارمند سابق موزه ادعا کردند این پرتره در سال ۱۳۷۸ از کشور خارج شده است. این تابلو همانی است که در حراج کریستیز لندن، در ۲۳ فروردین ۱۳۷۹ (یازدهم آوریل سال ۲۰۰۰) به مبلغ ۴۴ هزار و ۶۵۰ پوند انگلیس فروخته شده و حتی اطلاعات آن در وبسایت حراجی موجود است که در آن نوشته شده اثری از کمال‌الملک است و در سمت چپ پایین تابلو نیز امضایی از کمال‌الملک دیده می‌شود. قدمت نقاشی سال ۱۳۱۹ هجری قمری/ ۲-۱۹۰۱ میلادی اعلام شده است.
فرین امامی، مدیر مجموعه فرهنگی تاریخی گلستان روز سه‌شنبه - ۲۸ تیرماه ۱۴۰۱ - در گفت‌وگو با خبرگزاری ایلنا توضیح داد که «از همه چهارده امین اموال کاخ گلستان درخصوص وجود چنین تابلویی در فهرست اموال تحویلی به آن‌ها پرس‌وجو شده است، چنین اثری و تابلویی از پرتره مظفرالدین‌شاه در فهرست تحویلی هیچ یک از این امین اموال‌ها نبوده است. البته در حال بررسی اسناد مرکز اسناد کاخ گلستان هستیم. این قابلیت وجود دارد که آثار دوره پهلوی ردیابی شود. مسئولان کاخ گلستان بررسی‌های لازم درباره بودن یا نبودن این پرتره را انجام می‌دهند که اساسا آیا چنین تابلویی در اموال دوره پهلوی بوده وجود داشته است؟»
وی افزود: «باید به این نکته توجه کرد که در دوره قاجار رسم بوده برخی آثار هنری را هدیه می‌دادند، اگر تحقیقات نشان دهد که این تابلو در میان اموال دوره پهلوی هم نبوده است می‌توان این احتمال را هم در نظر گرفت که ممکن است در دوره قاجار وجود داشته اما به دوره پهلوی نرسیده است، این در حالی است که در وهله اول باید اصالت عکس و تصویر آن تایید شود.»
امامی بیان کرد: «بررسی‌ها نشان می‌دهد که از زمانی که کاخ گلستان ابواب جمعی داشته و آثار به امنای اموال تحویل داده شده است، تابلو پرتره مظفرالدین‌شاه در هیچ کدام از فهرست‌های ابواب جمعی کاخ گلستان نبوده است. البته این مجموعه از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۱ توسط گروهی اداره و آثار شماره‌گذاری شدند، در آن سال‌ها کاخ گلستان در زمره وزارت فرهنگ و هنر و آثار ملی نبود و بخشی از اداره دارایی بود. امین اموال‌های جدید، فهرست‌های خود را از امین اموال‌های قبلی تحویل می‌گیرند. بر اساس تصاویر منتشر شده که هنوز اصالت‌سنجی هم نشده‌‌اند، سندی که نشان دهد اولا چنین تابلویی در کاخ برلیان بوده و اینکه چه زمانی از دیوار پایین آمده یا خارج شده در مجموعه وجود ندارد.»
امامی درباره عکس‌های منتشر شده هم گفت: «بررسی‌ها نشان می‌دهد که این عکس مربوط به دوران بعد از انقلاب نیست، زیرا حتی در دوره پهلوی دوم عکس‌ها رنگی منتشر می‌شده درحالی که عکس‌های منتشر شده سیاه و سفید است. این عکس حتی اگر اصالت هم داشته باشد، مربوط به دوره قاجار است و با دوربین آنالوگ و به صورت سیاه و سفید گرفته شده است. در بررسی‌های دقیق اولیه همین عکس‌ها بین اثر فروخته شده با عکس تالار برلیان تفاوت‌هایی وجود دارد، تزئینات مربع شکل طلایی در تابلوی منسوب به کریستیز دیده می‌شود که در تصویر تالار برلیان اصلا وجود ندارد. حتی قاب بیضی شکلی که در تصاویر دیده می‌شود، فرق دارد. با همه مواردی که درباره این تصاویر در این چند روز مطرح شده، ما بررسی‌هایی را آغاز کردیم تا صحت بودن یا نبودن و سرانجام تابلوی موجود در عکس‌ها را کشف کنیم.»
امامی تصریح کرد: «هیچ یک از امنای اموال ما چنین اثری را از اولین امین اموال کاخ گلستان که پس از انقلاب بوده است تاکنون چنین اثری را ثبت نکرده‌‌اند که اکنون بگوییم این اثر گم شده است. از سال ۱۳۶۱ هم که اموال شماره‌گذاری و فهرست می‌شوند، این اثر جزو آثار کاخ گلستان نبوده است اما ما فهرستی داریم که مربوط به دوره پهلوی است و قرار است طی چند روز آینده این فهرست را بررسی کنیم و مطمئن شویم که آیا این اثر در دوره پهلوی وجود داشته است یا خیر؟»
احمد دِزواره‌ای، رئیس مجموعه کاخ گلستان (در سال‌های اوایل انقلاب تا ۱۳۸۶) همان روز، انتشار اخباری در خصوص خروج تابلوی پرترهٔ مظفرالدین‌شاه در سال ۱۳۷۸ از کاخ گلستان را کذب دانست و توضیح داد: «در تالار برلیان، تابلویی از مظفرالدین‌شاه نداشتیم. اصلا تابلوی ایرانی نداشتیم و تمام تابلوها خارجی هستند. این تابلوها هم‌اکنون هم در تالار برلیان هستند. اگر چنین اثری وجود داشته و نامی از آن در اسناد آورده نشده باشد، بحث جداگانه‌ای است. از سال ۱۳۵۰ که در کاخ گلستان بودم چنین تابلویی در عمارت برلیان نبوده است.»
به گفته او بر اساس دفتر ۱۳۱۷ مکاتباتی با کریستیز انجام شده و آثاری که در این اسناد ثبت شده بود به کشور برگردانده شده و «نامه‌های آن هم موجود است». دزواره‌ای مدعی شد اگر اثری وجود داشت که در اسناد ۱۳۱۷ ثبت شده و در اوایل انقلاب از کشور خارج شده باشد، با نامه‌نگاری‌های انجام شده، بازگردانده شده است. «چنین تابلویی از پرترهٔ مظفرالدین‌شاه که گفته می‌شود در کاخ گلستان وجود داشت، در این استعلامات وجود نداشت. تمام پرونده‌های تابلوهای بازگردانده شده از جمله مرقع دوره صفوی در اسناد کاخ گلستان موجود است.»
اما جبار آوج که پس از دزواره‌ای به مجموعه گلستان آمده و تا سال گذشته آنجا بوده، گفت که «ممکن است در اوایل انقلاب که حساسیت و حراست از میراث به حد و اندازه اکنون نبود، چنین اتفاقی افتاده باشد. اشیای کاخ گلستان به طور دقیق که در زمره دفاتر ثبت شده است بین سال‌های ۱۳۶۱ تا ۱۳۶۴ بود. همچنین نباید فراموش کرد که کاخ گلستان در دوره پهلوی موزه بود و مواقعی که مهمان ویژه داشتند، کاخ تعطیل و تبدیل به مهمانسرا می‌شد. در واقع می‌توان گفت طی دهه‌های گذشته کاخ گلستان دستخوش تغییر و تحولات زیادی شده و متولیان متعددی داشته است.»
سیدمحمد بهشتی، عضو شورای عالی میراث‌فرهنگی و گردشگری، رئیس وقت سازمان میراث فرهنگی در گفت‌وگویی درباره ادعاهای مطرح شده، گفت: «اگر کسی سندی مبنی بر اینکه پرتره مظفرالدین‌شاه گم شده و در حراج کریستیز به فروش رفته است، ارائه کند، سازمان میراث فرهنگی به راحتی می‌تواند شکایت کند. کشور ما عضو کنوانسیون استرداد اموال فرهنگی است و اگر اثری از میراث فرهنگی کشور ما در هر کجای دنیا عرضه شود، سازمان میراث فرهنگی می‌تواند به پلیس اینترپل شکایت کند تا اثر را توقیف به کشور مبدا بازگرداند. این آثار به راحتی از طریق شکایت به کشور بازگردانده می‌شوند، همان‌طور که سال‌های قبل از موزه‌های ما آثاری به خارج از کشور منتقل شده بودند که به موزه‌های ما مسترد شدند.»
وی تاکید کرد: «چنانچه در یکی از دفاتر اموال ثبتی، نامی از این تابلو، ثبت شده باشد و مشخص شود که این اثر از کاخ گلستان خارج شده است، بر اساس مستندات برای استرداد آن اقدام می‌کنیم و پرونده اینترپل را تشکیل می‌دهیم.»
از تائید قاچاق پرتره تا درخواست استرداد
مرتضی ادیب‌زاده، مدیرکل موزه‌ها و اموال تاریخی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی روز چهارشنبه گذشته - ۲۹ تیر ۱۴۰۱ - خبر داد که «کارشناسان در مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان در حال بررسی اسناد و مدارک و دفاتر ثبت اموال تا سال ۱۳۱۷ خورشیدی هستند. دفتری هم به سال ۱۳۱۲ مربوط می‌شود که اگرچه اموال ثبت‌شده در دفتر سال ۱۳۱۷ به آن وارد شده است، اما درحال بررسی دفتر سال ۱۳۱۲ هم هستند و روی تمام اسناد کار می‌کنند.»
او در اول مرداد در صفحه اینستاگرام خود نتیجه بررسی جامع بر روی دفاتر اموالی کاخ گلستان در سال‌های ۱۳۱۲، ۱۳۱۷ و ۱۳۶۱ را منتشر کرد: «پرتره مظفرالدین‌شاه در فاصله سال‌های ۱۳۱۷ تا ۱۳۶۱، از مجموعه کاخ گلستان خارج و بعدها از طریق قاچاق به خارج از کشور منتقل و به فروش رفته است که مطابق با قوانین بین‌المللی، اقدام برای بازگرداندن آن در دستور کار قرار گرفته است.»
مدیرکل موزه‌های میراث فرهنگی افزود: «بر اساس نتایج بررسی‌ها، نام تابلو و مشخصات دقیق آن از جمله ابعاد (همراه با قاب) در دفتر سال ۱۳۱۲ ثبت شده است، اما جزو اموال بنای موسوم به خوابگاه (اندرونی ناصرالدین‌شاه) ثبت شده است و نه کاخ اصلی و تالار برلیان. تصمیم به ساخت عمارت خوابگاه ناصری در جمادی‌الثانی سال ۱۳۰۳ ق اتخاذ شد. در تاریخ ۹ رجب سال ۱۳۰۴ ق ساخت بنا به اتمام رسید و شاه به این عمارت نقل مکان کرد. در دوره رضاشاه جزو اموال تحویل شده وزارت دارایی در آمد و مدت‌ها محل حوزه وزارتی بود. این ساختمان تا سال ۱۳۳۵ پابرجا بوده است و مستندات تصویری نیز در این ارتباط وجود دارد. خوابگاه ناصری در اوایل سال ۱۳۴۰ یعنی دوره پهلوی دوم تخریب می‌شود.»
به گفته او «به نظر می‌رسد پیش از سال ۱۳۱۲ تابلوهای شاهان قاجار در اوایل دوره پهلوی اول از تالار آینه خارج شده و به بنای خوابگاه منتقل شده‌اند و در دفتر سال ۱۳۱۷ مجدداً این تابلو جزو اموال انتقالی از خوابگاه به کاخ گلستان ثبت شده است. در دفاتر سال ۱۳۶۱ که مربوط به وزارت فرهنگ و هنر وقت است، هیچ نشانی از نام تابلو مذکور نیست. قطعا تابلو متعلق به کاخ گلستان است و در فاصله سال‌های ۱۳۱۷ تا ۱۳۶۱، از مجموعه کاخ خارج و بعدها از طریق قاچاق به خارج از کشور منتقل و به فروش رفته است.» ادیب‌زاده نوشته: «کارشناسان حراج کریستیز می‌بایست قبل از برگزاری حراج، این تابلو را از ایران استعلام می‌کردند. در حال حاضر، آنچه حائز اهمیت است، خروج غیرقانونی اثر است. از این رو این اداره کل بر اساس وظیفه ذاتی خود و مطابق با قوانین بین‌المللی، اقدام لازم جهت بازگرداندن اثر مذکور را در دستور کار قرار داده است.»
دو پرتره دیگر هم نیست!
رضا کسروی بر اساس اظهارات مدیران سابق کاخ گلستان و آنچه در کتاب «تاریخ شفاهی کاخ گلستان» آمده، معتقد است زمان خروج این اثر باید سال ۱۳۵۷ باشد؛ زمانی که آثار دیگری هم از کشور خارج شده‌اند.
او می‌گوید: «پرتره‌های بسیاری از مظفرالدین‌شاه کشیده شده و افرادی چون میرزا مهدی‌خان مصورالملک و صمصام‌الدین ذوالفقاری ملقب به مصورالممالک هم تصویر این شاه قاجاری را کشیده‌اند اما کمال‌الملک همین یک تابلو را کشیده که آن هم خارج از کشور است و امیدواریم به کشور برگردد.»
کسروی عکسی سیاه و سفید را از تالار برلیان کاخ گلستان منتشر کرد که این تابلو به همراه تابلوی دیگری از احمدشاه (اثر کمال‌الملک که اکنون در تالار عاج در معرض دید است) و تابلوی سومی، از محمدعلی‌شاه، که از سرنوشت آن اطلاعی نداریم، در آنجا آویخته بودند. اصل این عکس در «موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران» در تهران نگهداری می‌شود. محدودهٔ تاریخ عکس سیاه و سفید بین ۱۳۳۱ قمری تا انقراض قاجاریه در ۱۳۴۴ قمری (۱۳۰۴ خورشیدی) تخمین زده می‌شود چون تابلوی احمدشاه اثر کمال‌الملک، که در آن عکس دیده می‌شود، تاریخ ۱۳۳۱ [قمری] را بر خود دارد و قابل تصور نیست پس از خلع احمدشاه در ۱۳۴۴ قمری، پرترهٔ او در تالار همچنان آویزان باشد.
به گمان کسروی، با توجه به شرایط روزهای اول پیروزی انقلاب و منفور بودن شاهان، امکان دارد برخی از پرتره‌های شاهان با سهولت بیشتری از کاخ خارج شده باشند. از جمله یکی همین پرترهٔ مظفرالدین‌شاه (ولی نه فقط همین)! با تحقیقات کسروی به نظر می‌رسد حداقل دو پرترهٔ دیگر از شاهان قاجار هم، احتمالاً در همان زمان، از کاخ خارج شده‌اند. اطلاعات یکی از این دو پرتره توسط او به کاخ داده شده و در نوبت رسیدگی قرار دارد. وی، از بیان اطلاعات بیشتر در این زمینه اجتناب کرد.
شاه قاجار در کویت
با تحقیقات صفحهٔ اینستاگرامی «موزهٔ نقاشی ایرانی؛ persian.painting.museum» مشخص شد پرتره مظفرالدین‌شاه در حال حاضر در «دارالآثار الاسلامیه» در مجموعهٔ خاندان الصباح در کویت نگهداری می‌شود. جستجوی صورت‌گرفته در آرشیو ملی ایران نشان می‌دهد اسناد وزارت دربار در اوایل سلطنت احمدشاه قاجار (۱۳۲۸ قمری) به وضوح این تابلو را جزو اموال سلطنتی ثبت کرده‌اند.
کیانوش معتقدی، پژوهشگر هنر ایران در یادداشتی در روزنامه «پیام ما» تائید کرد که اثر کمال‌الملک توسط خاندان الصباح برای مجموعه سلطنتی کویت خریداری شده و طبق اطلاعاتی که منتشر کرده‌اند تابلو الان متعلق به آن‌هاست. «اما قابل بازپس‌گیری است. وقتی آثار از موزه کشور سرقت شده و به طور غیرقانونی خارج می‌شوند قابلیت پیگیری دارند. باید از طرف اداره میراث و سازمان کل موزه‌ها مکاتباتی حقوقی آغاز شود. بازپس‌گیری تابلوی مظفرالدین‌شاه شدنی است اما کار ساده‌ای نیست.»
نظر شما :