ناگفته‌های سریال امام علی: مخالفت با بازی فردین و گوگوش/ سانسور ابوذر/ اجرای موسیقی در خانه هوشنگ ابتهاج
تاریخ ایرانی: ۲۵ سال پس از پخش سریال امام علی (ع) از صداوسیما، ناگفته‌های جدیدی درباره ساخت و پخش این مجموعه ماندگار تلویزیونی بیان شده است.
محمد بیک‌زاده، تهیه‌کننده سریال امام علی (ع) گفته «عمده بخش ابوذر ما حذف شد. ابوذر در زمان حیات خود طاقت این را نداشت کسی کوچکترین تخطی از طریق عدالت کند. گفتند برخی حرف‌های ابوذر به برخی دوستان برمی‌خورد؛ در نتیجه حذف کردند. قائم‌مقام وقت سازمان خیلی مقاومت زیادی کردند که این میزان از نقش ابوذر ماند. تقریباً بین ۱۸۰ تا ۲۰۰ دقیقه حذف شده است. ما هیچ صحنه اضافه‌ای نگرفته بودیم که بخواهیم حذف کنیم. قسمت ابوذر ما ۴ اپیزود بود و این بخش را الان در سریال نداریم. چند صحنه جزئی از بخش ابوذر را داریم چون دیالوگ‌های ابوذر دیالوگ‌های تندی بود. شاید امروز به من هم برمی‌خورد. این‌ها در بخش پوزتیوهای سازمان صداوسیماست. سه قسمت و حتی بیشتر از سه قسمت حذف شده است. هرچه زمان پیش‌تر رفت آدم‌های ما نزدیک به شخصیت‌های دوره بنی‌عباس و بنی‌امیه شدند و بیشتر به آنها برمی‌خورد. کمااینکه الان سریال امام علی (ع) را در یک شبکه پرمخاطب تمام و کمال پخش نمی‌کنند. فیلم سینمایی از سریال پخش می‌کنند یا در شبکه‌ای که دیده نمی‌شود، پخش می‌شود.»
بیک‌زاده در گفت‌وگو با روزنامه «فرهیختگان» (۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۰)، برآورد سازمان برای ساخت این سریال را ۲۷ میلیون تومان عنوان کرد اما به گفته او «این ۲۷ میلیون تومان در ساخت شهرک سینمایی یعنی بخش مدینه تمام شد و من نامه‌ای نوشتم که در فاز اول سریال امام علی (ع) این مبلغ هزینه شد. ماجرای ۲۷ میلیون تومان را به طنز گرفتیم و گفتیم لطفاً برآورد برای فازهای بعدی داشته باشید. همین‌طور ذره ذره با شوخی و طنز جلو بردیم تا در نهایت ۲۶۹ میلیون تومان هزینه کردیم و کار را تمام کردیم.»
فیلمبرداری در مدت ۱۹ ماه تمام شد اما طبق توضیحات تهیه‌کننده سریال «۵ سال بین آن وقفه می‌افتد. به علت اختلافی بود که بعد از پایان فیلمبرداری در سازمان صداوسیما اتفاق افتاد. مدیر سازمان عوض شد و محمد هاشمی رفته بود و لاریجانی آمده بود. لاریجانی می‌خواست نظرات خود را اعمال کند درحالی که ما بنا نداشتیم نظر هیچ‌کسی الا نظر تاریخ را اعمال کنیم، مدتی این اختلاف بود و مدتی هم اختلاف بین دوستان سر مسائل دیگر بود. بیشتر مدت فیلمبرداری در زمان هاشمی بود و بعد از آن مدیر صداوسیما عوض شد و در دوره لاریجانی بیشتر سروکار ما با احمد پورنجاتی بود.»
بیک‌زاده گفته محمدعلی فردین و فائقه آتشین (گوگوش) دو انتخاب اول برای نقش‌های مالک اشتر و قطام بودند که با بازی آنها مخالفت شد: «دست من نبود. اگر بازی می‌کردند قطعاً بهتر می‌شد. داریوش ارجمند بازیگر خوبی برای این سریال بود و نقش ماندگاری ایفا کرد. اما بحث من دیده شدن است. سریال امام علی (ع) در شرایط خود رکورد بیننده را زد. اگر فردین بود این رکورد بیشتر و طولانی‌تر می‌شد. مخالفت اصلی بیشتر از سمت ارشاد بود. دستگاه‌های امنیتی که کاری با این مسائل ندارند. اصلاً موضوع امنیتی نبود. سازمان هیچ مشکلی با من نداشتند چون می‌دانستند من از چه آبشخوری اندیشه‌های خود را می‌گیرم و مشکلی با من نداشتند و می‌دانستند برای چه تلاش می‌کنم. طبیعتاً بازیگران قبل از انقلاب را باید مجوز می‌دادند. مجوز را باید ارشاد صادر می‌کرد. در ارشاد چه کسانی دخیل بودند، نمی‌دانم؛ مجوز از ارشاد خواستیم برای علی آزاد، فخری خوروش، آقای رشیدی و… مجوز صادر شد، اما برای آقای فردین و خانم فائقه آتشین مجوز صادر نکردند. بازیگران بیشتری بودند و مجوز همه را تقریباً گرفتیم و فقط این دو نفر را نتوانستیم. حساسیت روی این دو نفر بود و هنوز هم درک نمی‌کنم چه حساسیتی بود چون تفکر سیاسی ندارم و نمی‌فهمم این مسائل به چه معنی است. با تعریف امروز تفکر سیاسی ندارم و نمی‌توانم داشته باشم.»
او دو سال قبل در گفت‌وگویی با «خبرآنلاین» علت مخالفت با بازی فردین در نقش مالک اشتر را این‌طور بیان کرد: «ابتدا صحبت فردین شد. البته برای خیلی از نقش‌ها صحبت خیلی از بازیگران قبل از انقلاب شد. آن زمان هم حرف من را خیلی گوش می‌کردند مثل امروز نبود که گوششان را روی حرف ما ببندند. برای خیلی‌ها مجوز بازی گرفتیم اما برای بازی فردین اجازه ندادند. علتش هم خیلی ساده است، ما قهرمان زنده نمی‌خواهیم. فردین برای توده مردم قهرمان بود. فردین را نپذیرفتند. علی آزاد را پذیرفتند؛ در حالی که اگر به تصاویر سینمای قبل انقلاب برگردیم فردین سمبل جوانمردی و آزادگی بود و علی آزاد سمبل نامردی و ناجوانمردی. علی آزاد هم نقش ابن‌عباس را بازی کرد. فخری خوروش و داوود رشیدی را هم ما پیشنهاد دادیم و مهدی فریدزاده مجوز بازیشان را گرفت. ولی فردین را اجازه ندادند، گوگوش را هم همین‌طور. دلیل اینکه این‌ها را انتخاب کرده بودیم، این بود که سخت است کار مذهبی ساختن که مردم غیرمذهبی یا کسانی که زیاد با مذهب انس ندارند ببینند. بنابراین باید یک المان‌هایی را تعریف می‌کردیم که به واسطه آنها حداقل دو، سه قسمت اول سریال را ببینند بعد خود قصه آنها را جذب کند. در تیتراژ اگر اسم محمدعلی فردین می‌آمد، بدون اینکه ما نیاز به شلنگ تخته انداختن داشته باشیم در قسمت اول مردم پای کار می‌نشستند. فردین یک گالری فرش در میدان ونک داشت که آنجا رفتم و با او صحبت کردم. او که از همان اول می‌دانست نمی‌گذارند ولی ما کار خودمان را کردیم و اگر هر کس کار خودش را بکند همه کارها درست می‌شود. محمد هاشمی بزرگترین مدیریتش این بود که به حرف کنندگان کار گوش می‌داد و احتمالاً این بحث را منتقل کرده بود ولی نشد. فردین خیلی چهره توانایی بود و ما از مالک به دنبال چنین چیزی بودیم. یک کاریزمایی باید در چهره‌اش می‌بود. اسم فائقه آتشین تا دفتر مدیر شبکه رفت ولی همانجا آب پاکی را روی دستمان ریختند. تا فردین با ما همکاری کردند ولی درباره گوگوش نه. ما هم گوگوش نمی‌گفتیم می‌گفتیم فائقه آتشین که زهرش کم شود ولی دیگر آنجا گفتند بس است. خیلی دنبال بازیگر کاراکتر قطام گشتیم. خیلی‌ها هم اسم‌هایشان آمد و بررسی کردیم ولی هیچکدام به دل ما نمی‌نشست. قطام از آنها درنمی‌آمد. اسم نمی‌برم چون به بعضی از خانم‌های بازیگر برمی‌خورد. بازیگران زن بودند ولی آیا بالرین هم بودند؟ باله فن راه رفتن و حرکت بدن است. فائقه آتشین اگر بود، بعد ۲۰ سال آمدنش در تصویر فقط اسمش جاذب بیننده بود ولی فن چرخیدن، راه رفتن، حرکت بدن این‌ها برای ما مهم بود. ویشکا آسایش در انگلیس تحصیل کرده بود و باله بلد بود. عمده‌ترین دلیل انتخابمان همین بود. یک بار در خانه مازیار پرتو، عبدالله اسکندری ویشکا را می‌بیند. بدون اینکه به ما چیزی بگوید سر صحنه او را گریم می‌کند و لباس تنش می‌کند. لحظه‌ای که ما او را دیدیم انگار آب داغ روی ما ریختند. خود قطام بود. با گریم فوق‌العاده عبدالله و لباسی که باز خود عبدالله انتخاب کرده بود.»
در کنار ساخت و دیالوگ‌ها و گریم و بازی‌های درخشان، موسیقی این سریال نیز ماندگار شد. موسیقی تیتراژ سریال امام علی (ع) تا چند قسمت ابتدایی آوازی نداشت اما ناگهان از قسمت‌های میانه سریال، آوازی عربی با لهجه ایرانی شنیده شد: «کل صبح وکل اشراق ایا / تبک عینی به دمع مشتاق ایا» صدیق تعریف که اسمی عجیب داشت و کمتر شناخته شده بود، پنج بیت می‌خواند که سه بیتش عربی بود و دو بیتش فارسی و این دو بیت فارسی، ترجمه دو بیت آخر عربی بود. اما این تیتراژ درخشان از کجا آمد؟
فرهاد فخرالدینی برای ساخت موسیقی سریال سراغ آثار عبدالقادر مراغه‌ای موسیقیدان برجسته قرن نهم هجری رفت: «آهنگی که بنده برای بخشی از سریال امام علی (ع) ساختم مربوط به ۱۴۰۰ سال پیش است که عبدالقادر مراغه‌ای حدود ۶۰۰ سال قبل آن را با حروف ابجد در آثاری چون «مقاصد الالحان» و «جامع الالحان» تدوین کرده است. بنده پس از پژوهش‌های فراوانی که در این زمینه انجام دادم، تلاش کردم این آثار را در فضای موسیقایی امروز پیاده کنم و اعتقاد دارم این تنها نسخه اجرایی برگرفته از آثار مکتوب عبدالقادر مراغه‌ای است که به این صورت پیاده شده است.»
صدیق تعریف معتقد است فخرالدینی این قطعه را به بهترین شکل بازآفرینی کرده و به همین دلیل مورد توجه قرار گرفته است. تعریف هم ماجرا را این‌طور روایت می‌کند که سال ۶۰ در خانه هوشنگ ابتهاج دور هم جمع بودند که فخرالدینی «کل صبح» را با او تمرین می‌کند و به عنوان یک نمونه اثر قدیمی ایرانی بازسازی‌اش می‌کنند. آن را در قالب یک اثر حدوداً ۶ دقیقه‌ای در استودیو ضبط می‌کنند و کار نزد فخرالدینی می‌ماند.
به گزارش مهر، صدیق تعریف می‌گوید: «در دوران منتهی به دهه ۶۰ که هنرمندان و اهالی فرهنگی مجموعه‌ای برای گردهمایی نداشتند، منزل جناب هوشنگ ابتهاج در خیابان ارباب جمشید یکی از مکان‌هایی بود که برخی از هنرمندان و اهالی فرهنگ دور هم جمع می‌شدند و آثار ادبی و هنری شان را ارائه می‌دادند. شرایطی که من هم افتخار حضور در این گردهمایی‌های هفتگی را داشتم و یکی از آنها نیز مربوط به حضور جناب فرهاد فخرالدینی است که برای اولین بار اثری از عبدالقادر مراغی که بعدها تبدیل به موسیقی تیتراژ سریال امام علی شد را ارائه داد. هدف از این ارائه هم تمرین برای ضبط یک اثر نمونه موسیقایی از آثار عبدالقادر مراغی بود که اگر در سخنرانی یا کارگاهی که جناب فخرالدینی در آن سخنرانی دارد و به نمونه نیاز پیدا می‌شود، یک نمونه اجرایی نیز وجود داشته باشد. همین موضوع بهانه‌ای شد که کار بعد از ارائه ابتدایی‌اش در منزل آقای ابتهاج کار را در استودیو بِل ضبط کنیم. تا اینکه چند سال بعد و حین تولید سریال امام علی آقای فخرالدینی تصمیم گرفت از این اثر برای موسیقی تیتراژ سریال استفاده کند که خوشبختانه به شدت نیز روی کار نشست.»
نظر شما :