اروپا به تولید سلاح‌ شیمیایی‌ عراق کمک کرد

در این سند، انتهای همهٔ بندهای متن برچسبی کوچک چسبانده‌اند و چیزی را حذف کرده‌اند که احتمالا امضای نویسنده برای تایید و تاکید پایان یافتن آن بند بوده نه چیزی از مطالب سند. به این دسته از حذفیات در ترجمه اشاره‌ نشده است.

***

سند شمارۀ ۷ [مشاهدۀ اصل سند] 

بخش اول این سند را اینجا بخوانید

مواد مولد تاول و محرک اعصاب

مواد مولد تاول برای ایجاد آسیب‌های پزشکی نیازمند معالجه استفاده می‌شوند. می‌توان برای کم بار کردن زمین، کند کردن حرکت و خواباندن کار تاسیسات و جلوگیری از تولید هم ازش استفاده کرد. این مواد روی چشم و ریه اثر می‌گذارند و پوست هم تاول می‌زند. در طول جنگ اول جهانی، خردل تنها مادهٔ مولد تاولی بود که ازش استفادهٔ گسترده شد. وجه مشخصه‌اش بوی تند و دورهٔ ماندگاری اثر کمابیش طولانی در شرایط هوای معمولی بود. از آن زمان به بعد، مواد مولد تاول پیشرفت‌هایی کرده‌اند؛ بی‌بو شده‌اند و دوره‌های ماندگاری اثرشان میزان‌های مختلفی یافته است. ایجاد و پیشروی آسیب‌ها به پوست را می‌شود تا ۲۴ ساعت عقب انداخت. حفاظت و ایمنی در برابر مادهٔ مولد تاول بسیار دشوار است. به گمان ما مواردی از استفادهٔ عراق از خردل به شکل خشک یا گرد ترکیب شده با سیلیکات بوده و میزان سرعت و کارایی‌اش در ایجاد جراحت و یا مرگ بسیار بالا است.

مواد محرک اعصاب طبقه‌ای از ترکیبات شیمیایی‌اند که ارسال تکانه‌های عصبی را در بدن مختل می‌کنند. این گاز‌ها، از جمله‌شان تابون و سارین، بسیار سریع اثر می‌گذارند (ظرف چند دقیقه) و ممکن است از طریق پوست یا مجاری تنفسی جذب شوند. بعضی نشانه‌های گاز سمی اعصاب عبارتند از: ثابت شدن مردمک چشم، احساس تنگی قفسهٔ سینه، عرق کردن، تهوع، اسهال، احساس کوفتگی بدون انجام دادن کار چندان و گرفتگی عضلات. دلیل مرگ بر اثر گاز سمی اعصاب را می‌توان اختلال در مجاری تنفس و جریان گردش خون ذکر کرد. از گاز اعصاب برای ایجاد مشکلات تنفسی کوتاه مدت در میدان نبرد استفاده می‌شود.

جزئیاتی دربارۀ مواد شیمیایی سنتی مورد استفاده در جنگ‌ها در این جدول آمده است:

 توان و تاسیسات تولید

برآورد ما این است که عراق چند هزار بمب و گلولهٔ توپ پرشده از مادهٔ خردل دارد. احتمالا چند صد بمب پر شده از مادهٔ تابون محرک اعصاب هم داشته باشد. بنا به برآورد ما عراق می‌تواند در تاسیسات اصلی تولیدش در سامرا روزانه ۳ تا ۶ تُن مادهٔ خردل و ۱ تا ۲ تُن تابون تولید کند. [یک یا دو کلمه حذف شده] سارین را هم دارند در حجمی نامعلوم تولید می‌کنند. نرخ تولید فعلی خردل و تابون در سلمان پاک نامشخص است. برای شرحی جزءنگارانه دربارهٔ این مواد، نگاه کنید به ضمیمه‌ (در صفحهٔ قبل) با عنوان «مواد مولد تاول و محرک اعصاب».

[یک بند چند سطری حذف شده است.]

تأسیسات کوچکتر عراق در سلمان پاک [یک یا دو کلمه حذف شده] دربرگیرندهٔ دو فضا است شامل ساختمان‌های تحقیقات و مهندسی، آزمایشگاه‌ها و نیروگاه‌های تولید مواد لازم برای جنگ‌افزارهای شیمیایی در مقیاس آزمایشی، و همچنین انبارهایی برای ذخیرهٔ مواد تولیدی. آن حجم خردل و تابونی که عراق در ابتدا استفاده کرد، احتمالا در سلمان پاک تولید شده بود. ساخت‌وساز فضای اصلی اوایل سال ۱۹۷۵ شروع شد و اواسط سال ۱۹۷۷ بود که تکمیل شد و احتمالا به بهره‌برداری رسید. ساخت‌وساز فضای مجاورش سال ۱۹۷۹ شروع شد و احتمالا سال ۱۹۸۱ به بهره‌برداری رسید. به هر دو فضا کماکان بناهایی پشتیبان دارند اضافه می‌شوند. [حدود چهار سطر حذف شده] هر دو فضای تاسیسات سلمان پاک تحت مراقبت‌های شدید امنیتی‌اند، با سه حصار، نیروهای گشت و دسترسی محدود و تحت نظارت؛ فقط هم یک جاده به این تاسیسات می‌رسد.

هزینهٔ برنامه

به گمان ما تا اواسط سال ۱۹۸۴، برنامهٔ تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی برای بغداد حدود ۲۰۰ میلیون دلار هزینه داشته است. با این حال ساخت‌وسازهای تازه در سلمان پاک نشانگر تداوم گسترش این برنامه است، تداومی که میزان هزینه‌هایش هنوز مشخص نیست. ما تاکنون ۱۲۵ میلیون دلار هزینه‌های صرف شدهٔ تائید شده را ردیابی کرده‌ایم. برآورد ما بر پایهٔ تجارب غرب در حوزهٔ مهندسی شیمی مدرن، سازه‌های پیچیده و پیشرفتهٔ کاربردی، و تجهیزات لازم برای انجام فرایندهای شیمیایی پر زحمت با مواد سمی، [حدود یک سطر حذف شده] و هزینه‌های خرید مواد شیمیایی از منابعی مختلف در دنیا است. برنامهٔ عراق همچنین شامل هزینه‌های یک روند تحقیق و توسعهٔ بسیار پیشرفته‌، تنها مادهٔ شیمیایی اولیه که غیرمستقیم و با رقم‌هایی بالا‌تر از قیمت‌های معمول بازار خریده شده‌اند، و دستمزد کار نیروهای عراقی و پیمانکارهای خارجی برای طراحی، ساخت و اداره است. پای هزینه‌های خدماتی خاص چون آموزش، تعمیرات در موارد خاص، اقدامات اضطراری و پر کردن و استفاده از سلاح‌های شیمیایی هم وسط است.

وابستگی به منابع خارجی

تلاش عراق برای تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی به شدت وابسته به منابع خارجی برای تامین فناوری، استحکامات دفاعی شیمیایی، آموزش، ساخت‌و‌ساز، تجهیزات و مواد شیمیایی است. اتحاد جماهیر شوروی تامین کنندهٔ اصلی تجهیزات دفاعی شیمیایی برای عراق است. شرکت‌هایی متعلق به اروپای غربی تامین کنندهٔ اصلی [تجهیزات لازم برای کسب و ارتقای] توان تهاجمی جنگ‌افزارهای شیمیایی عراق‌اند.

لشکر شیمیایی عراق، همچون غالب دسته‌جات نظامی عراق، از روی الگوی اتحاد جماهیر شوروی سامان یافته است. برای همین است که از دههٔ ۱۹۶۰ به این‌سو از شوروی لباس و ماسک ایمنی، تجهیزات پاکسازی و لزومات پیشگیری خریده است. اوایل دههٔ ۱۹۷۰، شوروی تجهیزات مدرنی برای تولید جنگ‌افزارهای دفاعی شیمیایی در اختیار عراق گذاشت که در ۱۹ تا از تاسیسات نظامی عراق ردیابی شده‌اند. ما بر پایهٔ اطلاعات خاصی می‌دانیم نیروهای شوروی از دههٔ ۱۹۶۰ به این‌سو آموزش‌های گسترده‌ای هم در مورد جنگ‌افزارهای دفاعی شیمیایی به نظامیان عراقی داده‌اند. همچنین در سال ۱۹۸۳ عراق اقدام به خرید لباس‌هایی ایمنی از منابعی غربی کرد و بررسی‌های اولیه‌ای برای ساخت یک کارخانهٔ تولید ماسک گاز و دیگر تجهیزات ایمنی انجام داد.

[صفحهٔ بعدی سفید است.]

[صفحهٔ بعدی کامل حذف شده است.]

[صفحهٔ بعدی سفید است.]

آموزش بسیاری از نیروهای عراقی که اکنون در برنامهٔ تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی این کشور دخیل هستند، هم در اتحاد جماهیر شوروی و در هم کشورهای غربی انجام شد. گزارشی معتبر اشاره دارد که افسران عراقی در اوایل دههٔ ۱۹۶۰ برای آموزش‌هایی در رابطه‌ با جنگ‌افزارهای شیمیایی نظامی فرستاده می‌شدند به اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده. افسران اعزامی به اتحاد جماهیر شوروی، در مدارسی نظامی آموزش‌هایی تخصصی در زمینهٔ شیمی و زیست‌شناسی و پرتوشناسی این جنگ‌افزارها می‌دیدند. بعضی افسر‌ها و بسیاری از دانشجویان نظامی بااستعداد فرستاده می‌شدند به دانشگاه‌های اتحاد جماهیر شوروی، ایالات متحده و اروپای غربی تا مدرک شیمی و مهندسی شیمی بگیرند. بسیاری دانشجویان مدارک عالیه‌ای در شیمی تشخیص‌شناسی گرفتند، شاخه‌ای از شیمی که بنیاد توسعهٔ مواد شیمیایی [لازم برای تولید جنگ‌افزار‌ها] است. در مرکز تحقیقات و توسعهٔ جنگ‌افزارهای شیمیایی [عراق] از بهترین دانشمندان استفاده شد. بااستعدادترین افسران نظامی را به مدیریت برنامهٔ تولید سلاح‌های شیمیایی گماشتند.

کمک اروپای غربی، به خصوص به واسطهٔ بسیاری از شرکت‌های متعلق به آلمان غربی و چندتایی شرکت‌های سوئیسی، هلندی، فرانسوی و ایتالیایی، نقشی مهم در پیشرفت تلاش‌های عراق برای توسعهٔ توان تهاجمی سلاح‌های شیمیایی‌اش داشته است. حقیقت اینکه به باور ما بدون کمک اروپای غربی، عراق نمی‌توانست برنامهٔ تولید سلاح‌های شیمیایی‌اش را در ابعاد نظامی چشمگیری که اینجا شرحش داده شد، پیش ببرد.

مثلا [نامی حذف شده]، از عوامل کلیدی در تلاش‌های تحقیقاتی و تولیدی عراق، از خیلی پیش‌تر، سال ۱۹۶۹، درگیر برنامهٔ توسعهٔ سلاح‌های شیمیایی این کشور بوده است. [باقی این بند ــ حدود شانزده، هفده سطر ــ حذف شده است.]

استفاده از مواد شیمیایی در جنگ با ایران

به‌رغم اینکه ایرانی‌ها عراق را متهم به استفاده از سلاح‌های شیمیایی در سرتاسر جنگ می‌کنند، عراق از سلاح‌های شیمیایی مرگبار فقط در سه نبرد استفاده کرده که اولینش هم در اوت ۱۹۸۳ بوده است. (نگاه کنید به تصویر شمارهٔ ۴). استفادهٔ عراق از مادهٔ خردل و مادهٔ محرک اعصاب در اواسط ماه مارس ۱۹۸۴ بود. به نظر می‌آید گزارش‌های مطبوعاتی که خبر از استفادهٔ عراق از سلاح‌های شیمیایی مرگبار پیش از این زمان می‌دهند، بر تک‌ و توک موارد استفادهٔ عراق از گاز CS ضد شورش (گاز اشک‌آور)، گلوله‌های توپ فسفر سفید و گلوله‌های دود مبتنی هستند. ایران در طول جنگ از سلاح‌های شیمیایی مرگبار استفاده نکرده، اما در مواردی استثنایی از گاز CS استفاده کرده است.

به تشخیص ما، در زمان آغاز جنگ با ایران، عراق صرفا حجم محدودی مادهٔ خردل و مادهٔ محرک اعصاب داشت. اما نبرد، عراق را سوق داد به سمت تسریع برنامه‌اش، تا جایی که سال ۱۹۸۲ دیگر شروع کرده بود به تولید حجم عظیمی مادهٔ خردل. [در ادامهٔ این بند، دو، سه سطر حذف شده است.]

در ژوئیهٔ ۱۹۸۲ که ایرانی‌ها نخستین حمله‌شان را به خاک عراق انجام دادند، عراقی‌ها حدود ۱۰۰۰ گلولهٔ توپ پُر شده با خردل در انبار‌هایشان داشتند. [باقی این بند ــ پنج، شش سطر ــ حذف شده است.]

در اوت ۱۹۸۳، عراق در منطقهٔ حاج عمران در شمال این کشور، در حجمی محدود از مادهٔ خردل علیه سربازان ایرانی استفاده کرد. اما حملات عراقی‌ها بسیار محدود بود و فقط تعداد کمی از سربازان ایرانی آسیب و جراحت جدی دیدند.

روز ۱۹ نوامبر ۱۹۸۳ [۲۸ آبان ۱۳۶۲] عراق در جریان نبردی عظیم در نزدیکی پنجوین در شمال این کشور، برای دومین بار از مادهٔ خردل استفاده کرد. این بار عراقی‌ها با سلاح‌های شیمیایی‌شان حملهٔ سنگین‌تری انجام دادند و چند صد گلولهٔ توپ پُر شده با خردل به سمت نیروهای ایرانی شلیک کردند که خطر رسیدن و گذشتنشان از مواضع عراق در خط مقدمش بود. به باور ما چند صد سرباز ایرانی بابت مادهٔ خردل کشته شدند یا جراحت سخت دیدند.

[دو سه سطر از ابتدای این بند حذف شده] روز ۲۸ فوریه ۱۹۸۴ [۹ اسفند ۱۳۶۲] عراق در ضد حمله‌ای علیه تقریبا ۱۵ هزار سرباز ایرانی که ساحل غربی تالاب هویزه را در شمال بصره گرفته بودند، استفادهٔ گسترده‌ای از مادهٔ خردل کرد. سربازان ایرانی که بیشترشان شبه‌نظامیانی بودند نابلد و تجهیزات لازم را برای مقاومت در برابر حملهٔ شیمیایی نداشتند، درهم شکستند و فرار کردند عقب به آن ‌سوی تالاب. بنا به گزارش‌های مطبوعاتی، ایرانی‌ها ادعا می‌کنند در این‌ حمله حدود ۲۵۰۰ تن از سربازانشان بر اثر مادهٔ خردل کشته یا سخت مجروح شده‌اند.

در ادامهٔ نبرد در شمال بصره، در اواسط ماه مارس عراقی‌ها دست‌کم در دو موقعیت، ضمن تلاش‌هایشان برای بازپس‌گیری جزایر مجنون از مادهٔ خردل استفاده کردند. ایران ادعا می‌کند حدود ۴۰۰ سرباز ایرانی طی این دو حمله کشته یا مجروح شدند. با اینکه متعاقب حملهٔ اولی، نیروهای عراقی توانستند پیشروی کنند اما در جریان حملهٔ دوم، استفاده‌شان از مادهٔ خردل تاثیری نداشت. بنا به گزارش‌های مطبوعاتی ایرانی‌ها، بادهایی شدید مادهٔ خردل را پراکندند و تاثیرش را پایین آوردند.

روز ۱۷ مارس ۱۹۸۴ [۲۷ اسفند ۱۳۶۲] عراق بدل شد به نخستین کشوری که از مادهٔ محرک اعصاب علیه نیروهای نظامی حاضر در جنگی کلاسیک استفاده کرده است، در حملهٔ هوایی عراق به یکی از مواضع بین مسیری ایران در شرق جزایر مجنون [باقی جمله حذف شده، حدود یک سطر].

اگرچه استفادهٔ عراق از سلاح‌های شیمیایی، هیاهوی جهانی چشمگیری را باعث شده، این استفاده تا اینجا نقشی اساسی در راستای پیروزی عراق در جبهۀ جنگ نداشته است. با این حال استفادهٔ عراق از تابون و خردل باعث شد سربازان عراقی بتوانند ایرانی‌ها را سریع‌تر و با تلفات کمتری از سوی خود عراق ــ به نسبت اینکه از روشی دیگر استفاده می‌کردند ــ عقب برانند.

عراق کماکان در انبار‌هایش حجمی چشمگیر از مادهٔ محرک اعصاب و مادهٔ خردل دارد. قابلیت‌های جنگ‌افزارهای شیمیایی عراق احتمالا تاثیری عظیم روی جنگ خواهد گذاشت، مشخصا در جریان حملات عظیم و گسترده. پیاده‌ نظام ایران، به خصوص سربازان شبه‌نظامی آموزش‌ندیده‌ای که تقریبا نیمی از نیروهای ایران را در جبهه‌ها تشکیل می‌دهند، مشخصا در برابر حملات شیمیایی آسیب‌پذیرند. اگرچه ایران از ماه مارس به این‌ سو تلاش چشمگیری برای دستیابی به ادوات ایمنی در برابر حملات شیمیایی کرده، ما تردید داریم حجم داشته‌هایشان کافی باشد یا سربازانشان آموزش‌های لازم را برای انجام عملیاتی موفق در صورت حملات شیمیایی گستردهٔ عراق دیده باشند.

[بین دو تا از سطرهای بند قبلی احتمالا تصویر یا نموداری بوده که کامل حذف شده است.]

[تصویر شمارهٔ ۴، نقشه‌ای است از مناطق مرزی ایران با عراق که رویش سه نقطه‌ای نشان داده شده، سه نقطه‌ای که عراق در آن‌ها دست به حملات شیمیایی علیه نیروهای ایران زده: حاج عمران در اوت ۱۹۸۳، پنجوین در نوامبر ۱۹۸۳ و جایی نزدیکی بصره در فوریهٔ ۱۹۸۴.]

تحریم غرب

با تصمیم اخیر ایالات متحده مبنی بر قرار دادن ماده شیمیایی اولیه در فهرست تحریم‌ها و مجاب کردن تامین‌کنندگان غربی به توقف کمک‌هایشان به برنامهٔ تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی عراق، این برنامه کُند خواهد شد اما متوقف نه. به باور ما برنامهٔ عراق تا اینجا آن‌قدر پیش رفته که در صورت جلوگیری از یک حملهٔ هوایی موفق به تاسیسات سامرا، عراق احتمالا تا اواخر سال ۱۹۸۵ صاحب حجم عظیمی ذخیرهٔ مادهٔ خردل و مادهٔ محرک اعصاب خواهد شد.

بسیاری از کشورهای حوزهٔ اروپای غربی هم تحریم‌هایی مشابه اعمال کرده‌اند. رفتار آلمان غربی در قبال مشارکت [احتمالا نام شرکتی حذف شده] در برنامهٔ تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی عراق نتایج هم خوب و هم بدی به بار آورده. به باور ما [احتمالا‌‌ همان نام قبلی که باز حذف شده] تقریبا به مشارکتش پایان داده است. [باقی این بند ــ حدود هفت، هشت سطر ــ حذف شده است.]

اگرچه تحریم‌های بین‌المللی احتمالا کار‌ها را سخت‌تر کرده، اما عراق کماکان دارد به واسطهٔ دور زدن تحریم‌ها، مستقیم یا غیرمستقیم، مواد شیمیایی اولیهٔ لازمش را به دست می‌آورد. [باقی این بند ــ حدود سه، چهار سطر ــ حذف شده است.]

از بسیاری شیوه‌ها برای دور زدن تحریم استفاده شده است. مثلا یک شرکت متعلق به ایالات متحده تلاش کرد مواد شیمیایی اولیه برای عراق ارسال کند اما مأموران گمرک ایالات متحده به دلیل تحریم جلوی این محموله را گرفتند. [باقی این بند ــ در حد یکی دو سطر ــ حذف شده است.]

[یک بند شش هفت سطری، کامل حذف شده است.]

برای کاستن از اثرات منفی [فشارهای اعمال شده علیه] برنامهٔ تولید سلاح‌های شیمیایی، در صورتی که عراق در آینده دیگر نتواند مواد شیمیایی اولیهٔ سنتی به دست بیاورد، شاخه‌های تحقیقاتی شروع کرده‌اند به کاوش دربارهٔ روش‌های غیرسنتی تولید این مواد. عراق سفارش مواد شیمیایی ضد آفات و تحریم نشده‌ای داده با ساختارهایی مشابه مواد لازم برای تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی، تا ببیند می‌شود آن‌ها را به چنین موادی تبدیل کرد یا نه. تحقیق در مورد روش‌های بدیل تولید مواد لازم جنگ‌افزارهای شیمیایی نشان از عزم عراق به تداوم تولید چنین جنگ‌افزارهایی دارد. اگر تحریم مؤثر باشد و تحقیقات شکست بخورد، چارهٔ نهایی عراق، رو آوردن به اتحاد جماهیر شوروی خواهد بود.

اهداف آتی محتمل سلاح‌های شیمیایی عراق

ما خبر از برنامه‌های عراق در مورد بکارگیری سلاح‌های شیمیایی پس از پایان جنگ کنونی نداریم. با این ‌حال بر پایهٔ استفادهٔ عراق از سلاح‌های شیمیایی‌اش در جنگ با ایران، می‌شود در مورد اهداف آتی احتمالی این سلاح‌ها نظراتی داد:

ــ عراق از این سلاح‌ها علیه هر [کشور] متجاوزی استفاده خواهد کرد.

ــ عراق در استفاده سلاح‌های شیمیایی در بیرون محدودهٔ مرزهای خودش خودداری خواهد کرد، به خصوص در برابر اسرائیل.

عراقی‌ها مراقب و محتاط بوده‌اند در طول جنگ فقط در مواردی از سلاح‌های شیمیایی استفاده کنند که ایرانی‌ها پا داخل مرز عراق گذاشته‌اند یا استحکامات دفاعی عراق را تهدید جدی کرده‌اند. با فقط یک مورد استثنا، همهٔ موارد تشخیص داده شدهٔ استفاده از مواد شیمیایی مرگبار علیه سربازان ایرانی، واقعا در داخل خاک عراق بوده است. (در ماه مارس امسال [اسفندماه ۱۳۶۲] عراق از این سلاح‌ها در مناطقی بین مسیری و قرارگاه‌های نظامی در داخل خاک ایران هم استفاده کرد، مواضعی در نزدیکی مرز عراق که سربازانش جبههٔ پشتیبانی حجمی عظیم از نیروهای ایرانی در داخل خاک عراق بودند.) دست‌کم یک افسر نظامی ارشد عراق این بحث را مطرح کرده که بغداد حق دارد در خاک خودش از هر سلاحی برای پس راندن متجاوز استفاده کند.

این روند نشان می‌دهد عراق استفادهٔ گسترده‌ای از مواد شیمیایی در مقابله با هر حملهٔ تازه‌ای از سوی ایران خواهد کرد. به باور ما اما عراق در استفاده از سلاح‌های شیمیایی بیرون از محدودهٔ مرزهای خودش خودداری خواهد کرد، به خصوص علیه کشورهایی چون اسرائیل و سوریه که خودشان انبارهایی از سلاح‌های شیمیایی و تجهیزات ایمنی کافی دارند. عراق خودداری مشابهی در استفاده از سلاح‌های شیمیایی علیه ایران نخواهد داشت چون ایرانی‌ها، به‌رغم آغاز تلاش‌هایشان برای دستیابی به جنگ‌افزارهای شیمیایی، هنوز توان چنین مقابله‌ای را ندارند.

در حال حاضر سند متقنی نداریم که نشان بدهد عراق برنامهٔ تامین سلاح‌های شیمیایی برای دیگر کشورهای عرب یا گروه‌هایی تروریستی دارد. [دو سه سطری حذف شده] سلاح‌های شیمیایی افزونهٔ تازهٔ مهمی به دارایی‌های عراق است و به باور ما بغداد این سلاح‌ها را به چشم برتری جنگی پر اهمیتی می‌بیند. احتمالا استفاده از آن‌ها نیازمند تائید مستقیم رئیس‌جمهور عراق، صدام حسین، است. به باور ما عراق تمایلی به تامین سلاح‌های شیمیایی برای دیگر کشورهای خاورمیانه هم ندارد، کشورهایی که ممکن است روزی بدل به دشمن نظامی‌اش شوند. با این حال عراق احتمالا مایل خواهد بود جزئیاتی در مورد فرایندهای تولید و شاید نمونه‌هایی را در اختیار کشورهایی دوست بگذارد که در طول جنگ کمکش کرده‌اند، کشورهایی چون اردن، مصر، یا ــ شاید ــ عربستان سعودی. با این حال ما بعید می‌دانیم خود اردن یا عربستان سعودی پی چنین سلاح‌هایی باشند.

چشم‌اندازهای آینده

[سه چهار سطر حذف شده] برنامهٔ فعلی عراق برای تولید مواد لازم برای جنگ‌افزارهای شیمیایی، در ابعادی کمابیش کامل در دست بهره‌برداری است. تاسیسات فعلی تولید در سامرا به قاعده باید تا پایان سال ۱۹۸۵ برای تولید خردل تاول‌زا و سارین در ابعاد وسیع، تکمیل شوند. عراقی‌ها هم‌اکنون دست‌کم موجودی محدودی برای پر کردن گلوله‌های توپ و بمب‌های هوایی دارند. متعاقب این پیشرفت‌ها، عراق تا پایان سال ۱۹۸۵ یک موجودی ۲۵۰۰ تا ۳۰۰۰ تنی مواد شیمیایی خواهد داشت.

به علاوه، به باور ما عراق مشغول انجام تحقیقات در مورد دیگر انواع مواد شیمیایی هم هست. [کمتر از نیم سطر حذف شده] از جملهٔ موارد محتمل سومان (GD) [از مواد محرک اعصاب]، VX [از مواد محرک اعصاب] یا یک ماده مشابه VX، یک ترکیب سمی نامشخص و یک مادهٔ شیمیایی روانگردان مثل BZ است. ما انتظار نداریم عراق به مواد جدیدی برسد اما انتظار داریم که از کارهای انجام شدهٔ ایالات متحده و اتحاد جماهیر شوروی سوءاستفاده کند. در نتیجه به باور ما عراق ظرف ده سال آینده موادی دیگر هم به موجودی انبار‌هایش خواهد افزود. ممکن است تحقیقاتی محدود در مورد مواد [شیمیایی] زیست‌شناختی هم در دست انجام باشد [کمتر از یک سطر حذف شده] هم در سلمان پاک و هم سامرا.

همچنین ممکن است عراق به سیستم‌های تسلیحات شیمیایی بدیلی برسد، مشخصا به راکت یا کلاهک موشکی دوربردی مکمل سیستم تسلیحاتی موجودش. هدف افزایش بُرد حمله ورای میدان‌های واقعی نبرد و کاهش خطرات مرتبط با بمباران هوایی خواهد بود. عراق اکنون موشک‌های زمین به زمین اسکاد دارد با برد ۵۰۰ کیلومتر. عراق احتمالا تلاش دارد در یک دههٔ آینده مقداری از کلاهک‌های موشکی موجودش را طوری تغییر بدهد که توان حمل سلاح‌های شیمیایی بیابند.

دلالت‌ها و نتایج [ماجرای عراق] برای ایالات متحده

موفقیت برنامهٔ تولید سلاح‌های شیمیایی عراق و سر و صدایی که به راه انداخت، احتمالا موجد «عزم تازه» تایلند، کرهٔ جنوبی، پاکستان، هند و همچنین کشورهایی دیگر برای دستیابی به سلاح‌های شیمیایی خواهد شد. تجربهٔ عراق نشان می‌دهد به‌ مجرد ساخت تاسیسات و تامین غالب تجهیزات تولیدی اصلی یا در دسترس قرار گرفتن مواد شیمیایی اولیه، دیگر تلاش برای متوقف کردن برنامهٔ تولید سلاح‌های شیمیایی مؤثر نخواهد بود. به علاوه، روند نظارت بر ارسال مواد شیمیایی اولیه قابل دور زدن است اگر خریدار حاضر باشد قیمت‌هایی خیلی بالا‌تر از نرخ‌های بازار بپردازد.

برای متوقف کردن عراق در تولید سلاح‌های شیمیایی لازم بود در آغاز این روند دست به اقدامات بازدارنده زد. احتمالا در اواسط دههٔ ۱۹۷۰ می‌شد این برنامه را متوقف کرد، زمانی که تاسیسات سامرا و سلمان پاک در دست ساخت بودند. مداخله در سال‌های ۱۹۸۱ یا ۱۹۸۲ هم، زمانی که عراقی‌ها هنوز داشتند تجهیزات تولیدی برای تاسیساتشان می‌خریدند، ممکن بود بتواند آن‌قدر در راستای کُند کردن آهنگ پیشرفت برنامه تاثیر بگذارد که مانع اگر نه استفاده از این مواد علیه ایران، دست‌کم تثبیت توان تولیدی کنونی بشود.

هیاهویی که در مورد کمک شرکت‌های خصوصی متعلق به آلمان غربی به برنامهٔ عراق، بر سر این کشور آوار شد، به ‌کار مجبور کردن بُن و دیگر دولت‌های اروپای غربی به آغاز تدابیری کنترلی آمد. هیاهوهایی مشابه در مراحل اولیه یک برنامهٔ تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی، می‌تواند نقشی مفید در متوقف کردن آن داشته باشد.

[یک صفحهٔ بعدی سفید است.]

پیوست الف. هزینهٔ برنامه

فقط برخی هزینه‌های عمده‌ و اصلی تلاش‌ها [ی عراق] برای تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی را می‌توان با اطمینان برآورد کرد. برخی هزینه‌های تجهیزات تولیدی معلوم است یا می‌توان برآوردشان کرد، اما بیشتر هزینهٔ تاسیسات فیزیکی را فقط می‌شود حدس و تخمین زد. در مورد اقدامات ده سالهٔ تحقیق و توسعه‌شان، قیمت مواد شیمیایی اولیهٔ خریداری شده از سال ۱۹۷۳ به این‌سو، دستمزد کارکنان، تجهیزات پشتیبانی و هزینه‌های جاری ادارهٔ امور، اطلاعات کمی موجود است. در مورد هزینه‌ فرایندهای خاص و تجهیزات پشتیبانی‌ای چون مصالح استفاده شده در نیروگاه تصفیهٔ آب‌، نیروگاه تصفیهٔ مواد سمی، انبارهای سردخانه‌ای مواد شیمیایی، آزمایشگاه‌های تحقیقاتی، خطوط پر کردن سلاح‌ها [از مواد شیمیایی] و وسایل نقلیهٔ خاصی که دارند، اطلاعاتی ناکافی در دسترس ما است. در مورد هزینه‌های مهمات و سلاح‌ها هم هیچ اطلاعاتی موجود نیست. به برآورد ما هزینه‌های تاسیسات فیزیکی سایت‌های سامرا و سلمان پاک بیشتر از ۶۰ میلیون دلار شده (به قیمت دلار سال ۱۹۸۳). [هفت هشت خطی حذف شده است.]

برآورد رقم ساخت دو محوطهٔ موجود در سلمان پاک حدودا ۱۹ میلیون دلار و در مورد تاسیسات سامرا حدود ۴۳ میلیون دلار است. در مورد این ارقام احتمال خطای ده درصد بالا یا پایین لحاظ شده. هیچ برآوردی از [هزینه‌های] سیستم‌های دفاع هوایی اطراف سایت سامرا نشده چون احتمالا در پوشش و ذیل بودجهٔ نظامی معمولشان ــ جدای از برنامهٔ تولید مواد لازم جنگ‌افزارهای شیمیایی ــ حساب شده است.

دست‌کم ۶۰ میلیون دلار هزینه هم برای تجهیزات تولیدی نصب‌ شده در تاسیسات سامرا و سلمان پاک تشخیص داده‌ایم. این احتمالا فقط بخشی از کل هزینهٔ تجهیزات تولیدی در این دو تاسیسات است. این را که چه تجهیزات خاصی لازم است، بر پایهٔ روش‌شناسی‌ای کامپیوتری برای برآورد تولید مواد لازم جنگ‌افزارهای شیمیایی به دست آوردند. بیشتر تجهیزات استفاده‌ شده در این برنامهٔ تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی از شرکت‌های مختلفی متعلق به اروپای غربی خریداری شده و پیشرفته‌ترین نمونه‌ها از اقدامات و تکنیک‌های مهندسی‌اند. بر پایهٔ هزینه‌های معمول تجهیزات این‌چنینی که در متون مرتبط با حوزهٔ مهندسی شیمی در ایالات متحده منتشر شده، ما گمان داریم دو کارخانهٔ تولید مادهٔ خردل و دو خط تولید تابون راه‌اندازی شده در سایت سامرا کلا حدود ۱۰ میلیون دلار خرج برداشته است. رقم سیستم ایمنی و اطفای حریق خریداری شده در سال ۱۹۸۳ هم حدود نیم میلیون دلار است.

برآورد ما معادل حداقل ۲۰۰ میلیون دلار آمریکا است، شامل هزینه‌های ساخت‌وساز فعلی و همچنین تامین نیازهای اساسی و لازمی چون تولید، تکنیک‌های خاص مهندسی و کنترل کیفیت. البته تجهیزات مورد استفاده در سامرا از نوع معمول در کارخانه‌های تولید مواد شیمیایی نیستند و احتمالا گران‌ترند، چون قیمت تجهیزات بر پایهٔ تجهیزات آمریکایی محاسبه شده و چون ممکن است هزینه‌های نصب و راه‌اندازی در عراق متفاوت باشند، این برآورد طیف خطایی از ۲۰ درصد پایین‌تر تا ۴۰ درصد بالا‌تر دارد. به علاوه، رقم یکی از قراردادهای سال ۱۹۸۳ با شرکتی متعلق به آلمان غربی برای یک خط تولید دیگر مادهٔ خردل و یک خط تولید دیگر مادهٔ تابون، ۴۰ میلیون دلار بوده است. احتمالا این قرارداد شامل خدمات فنی و مشاوره‌ای پیش از راه‌اندازی و موارد فرعی دیگری هم می‌شده است. به دلیل فقدان اطلاعات در مورد توان تولید، دربارۀ تجهیزات لازم برای تولید مادهٔ سارین نمی‌شود برآوردی کرد.

در مورد تجهیزات نصب شده در تاسیسات کوچکتر سلمان پاک هم اطلاعاتی از رقم مجموع هزینه‌ها در دست نیست. یک خط کوچک فرآوری مادهٔ خردل دارد که سال ۱۹۷۳ از شرکتی بریتانیایی خریده شده و احتمالا با هزینهٔ حدود ۲۱۶هزار دلار در آنجا نصب و سوار شده است.

[صفحهٔ بعدی در اصل سند سفید است.]

پیوست ب. مقایسهٔ برنامهٔ تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی با دیگر برنامه‌های نظامی عراق

برنامهٔ تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی تنها بخشی کوچک از یک برنامهٔ بسیار وسیع‌تر عراق برای توسعهٔ نظامی است که از اواسط دههٔ ۱۹۷۰ در دست اقدام بوده (نگاه کنید به تصویر شمارهٔ ۵). بعد از یک دهه رشد پیوسته و یکنواخت، اکنون ارتش عراق بزرگترین ارتش خاورمیانه است، بزرگتر از مجموع ارتش‌های مصر، سوریه و اردن، و عراق در جریان جنگ سال ۱۹۷۳ اعراب با اسرائیل. انگیزه‌های این ارتقای تسلیحاتی مشابه‌اند با انگیزه‌های برنامهٔ جنگ‌افزارهای شیمیایی، یعنی رقابت با اسرائیل و ایران و تمایل عراق به ایفای نقشی مقدم و برجسته در جهان عرب.

بر پایهٔ یک برآورد، هزینهٔ ۲۰۰ میلیون دلاری برنامهٔ تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی بخشی کوچک بوده از تقریبا ۷۵ میلیارد دلاری که به برآورد ما عراق طی یک دههٔ گذشته خرج نیروهای مسلحش کرده است. فقط در سال ۱۹۸۳، واردات سلاح عراق از اتحاد جماهیر شوروی بالغ بر تقریبا شش برابر کل هزینهٔ برنامهٔ تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی‌اش بود، حتی اگر به برآورد کلی‌، هزینه‌هایی نامعلوم و نامشخص [برای ما] را هم بیفزاییم.

برنامهٔ تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی در ساختار و روش اجرایی و عملیاتی‌اش مشابه بسیاری از دیگر برنامه‌های نظامی عراق است. برنامه‌های نظامی عراق معمولا از تامین‌کننده‌های متعددی استفاده می‌کنند، هم به خاطر عدم وابستگی به یک تامین‌کنندهٔ خاص و هم برای دور زدن نظارت‌ها و محدودیت‌ها در مورد انواع خاصی از تجهیزات. برنامه‌های نظامی عمدهٔ عراق همچنین از شرکت‌ها و مؤسسات غیرنظامی دولتی به منزلهٔ عاملان خرید استفاده می‌کنند تا از نظارت خارجی‌ها روی کالا‌ها خلاص شوند. هم برنامهٔ ایجاد یک صنعت تولید سلاح در داخل و هم برنامهٔ هسته‌ای [عراق] این‌گونه دارند اجرا می‌شوند.

صنعت تولید سلاح در داخل

از اواسط دههٔ ۱۹۷۰، عراق دست‌کم یک میلیارد دلار برای ایجاد و راه‌اندازی صنعت تولید سلاح در داخل سرمایه‌گذاری کرده است. مسوول این اقدام «سازمان دولتی صنایع فنی» است و بازوی اجرایی‌اش «بنیاد عمومی سعد». همین نهاد‌ها مسوول مدیریت ساخت‌‌و‌سازهای کارخانه‌های تولید سلاح جنگ‌افزارهای شیمیایی هم هستند. شرکت‌هایی متعلق به دست‌کم ۱۹ کشور با تلاش عراق برای ایجاد و راه‌اندازی صنعت تولید سلاح در داخل مرتبط بوده‌اند یا مستقیما در آن نقش‌هایی ایفا کرده‌اند. [نام شرکت حذف شده]، شرکتی متعلق به آلمان غربی که مسوول راه‌اندازی کارخانه‌های تولید سلاح‌های شیمیایی بوده، سال ۱۹۷۵ در ابعادی مختصر از برنامهٔ عراق برای ایجاد و راه‌اندازی صنعت تولید سلاح در داخل هم نقش داشت. نقش‌آفرینان اصلی [در برنامهٔ صنعت تولید سلاح در داخل] یوگسلاوی و مجموعه‌ای از چند شرکت اتریشی‌اند.

برنامهٔ هسته‌ای

تقریبا صد شرکت و مؤسسهٔ مختلف در برنامهٔ هسته‌ای عراق دخیل بوده‌اند. [نامی حذف شده] در ابعادی مختصر از برنامهٔ هسته‌ای عراق نقش داشته، برنامه‌ای که به برآورد ما، تا اینجا دست‌کم ۴۰۰ میلیون دلار برایش هزینه شده است.

مدیریت برنامهٔ هسته‌ای عراق با «کمیسیون انرژی اتمی عراق» است، سازمانی اساسا غیرنظامی که اما به شدت تحت نظارت حکومت. دست‌کم یکی از افسران دخیل در برنامهٔ هسته‌ای [عراق] هم در اوایل دههٔ ۱۹۷۰ نقشی مؤثر در راه‌اندازی برنامهٔ تولید سلاح‌های شیمیایی [این کشور] داشت.

همچون برنامهٔ تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی‌شان، عراقی‌ها در مواجهه با قوانین نظارتی مربوط به صادرات تجهیزات هسته‌ای، برای دستیابی به این تجهیزات از ترفندهای بی‌شماری استفاده کرده‌اند. عراق، اروپای غربی را تبدیل کرده به واسطه و بازوی کمکی‌اش برای طرف شدن با شرکت‌هایی آمریکایی برای خرید تجهیزاتی که ایالات متحده مستقیما در اختیار نمی‌گذارد. به خاطر قوانین نظارتی موجود در مورد صادرات، عراقی‌ها مقداری از سفارشات تجهیزاتی‌شان را هم در حجم‌هایی کوچک داده‌اند، تجهیزاتی که خودشان جداگانه در زمرهٔ مقررات [تحریم‌ها] نیستند.

باز هم به برآورد ما، دست‌اندرکاران برنامهٔ هسته‌ای عراق توانسته‌اند به واسطهٔ سوءاستفاده از فرصت‌های تبادل آموزش‌ها و تحقیقات با مراکز تحقیقاتی هسته‌ای اروپای غربی، به میزان دانش فنی و تجهیزاتشان بیفزایند. ارتباطات عراق با مراکز تحقیقاتی مهمی در آلمان غربی پیش از ظهور شرکت‌هایی متعلق به این کشور در قامت مهم‌ترین منابع تامین تجهیزات هسته‌ای آزمایشگاهی [برای عراق] بوده است. احتمالا ارتباطات تحقیقاتی مشابهی میان شیمیدانان عراقی و همتایانشان در اروپای غربی هم موجب تسهیل در برنامهٔ عراق برای تولید جنگ افزارهای شیمیایی بوده است.

مشاهداتی مربوط به برنامهٔ هسته‌ای عراق هم به کار ارزیابی برنامهٔ عراق برای تولید جنگ‌افزارهای شیمیایی می‌آیند. اولا اینکه عراقی‌ها هدفشان را توسعهٔ یک برنامهٔ پیشرفتهٔ هسته‌ای گذاشتند و گوشه چشمی هم به گزینهٔ دستیابی به سلاح‌های هسته‌ای داشتند. بعد هم در داخل دولت گروه‌هایی اجرایی و مدیریتی تشکیل دادند، افسرانی نظامی و دانشمندانی برای گذراندن دوره‌هایی آموزشی در کشورهایی خارجی برگزیدند، با کمک خارجی‌ها یک برنامهٔ تحقیق و توسعه راه‌اندازی کردند و متخصصانی فنی و مهندسانی داخلی را آموزش دادند. متعاقب این‌ها بود که توانستند تجهیزات غربی‌ای را که داشتند، برای برآوردن خواسته‌ها [ی تازه‌شان] اصلاح و هماهنگ کنند. مهم‌تر از همه اینکه پوششی هم برای این برنامه‌های مخفیانه‌شان حفظ کردند.

تصویر شمارهٔ پنج

 مقایسهٔ هزینه‌های برنامه‌های نظامی عراق