خلیل ملکی؛ سیاست‌ورزی اخلاق‌گرا
با تاسیس حزب توده در مهر ماه ۱۳۲۰ ملکی به همراه بسیاری از یاران و دوستان خود به عضویت آن در آمد اما فعالیت او در حزب توده دیری نپایید و با انتقاد از وابستگی‌های حزب توده به سیاست‌های شوروی به ویژه در جریان نفت شمال و حمایت حزب از منافع شوروی، از این حزب کناره گرفت. او فعالیت حزبی خود را در حزب زحمتکشان ملت ایران با دکتر مظفر بقایی پی گرفت. ملکی در این دوران از نهضت ملی ایران و دکتر مصدق سخت هواداری و پشتیبانی می‌کرد، حمایتی که تا مرگ نیز به آن وفادار ماند. مقالات ملکی در روزنامه شاهد با اقبال عمومی در نزد دانشجویان و وطن‌پرستان مواجه شد. در واقع در این زمان او نقش موثری در دفاع از آرمان‌های نهضت ملی ایران و افشای چهره وابسته حزب توده ایفا نمود. بعد از قیام سی تیر ۱۳۳۱ و دوری بقایی از آرمان‌های نهضت، ملکی از حزب زحمتکشان کنار رفت و به همراه برخی روشنفکران و جوانان «حزب زحمتکشان ملت ایران نیروی سوم» را تاسیس نمود.
با تاسیس جریان نیروی سوم، ملکی به حمایت شدید خود از نهضت ملی شدن صنعت نفت و نیز مبارزه با سیاست‌های شوروی و انگلیس در ایران تداوم بخشید. همچنین در سلسله مقالاتی علمی و مستدل و مستند به تحلیل ماهیت وابسته حزب توده و عملکرد ضد ملی آنان پرداخت. با کودتای ۲۸ مرداد ملکی دستگیر گردید و در زندان فلک الافلاک زندانی گردید. بعد از آزادی از زندان ضمن تشکیل جلسات هفتگی در منزل خود اقدام به انتشار مجله نبرد زندگی نمود. مدتی بعد تحت فشار ساواک نام آن را به علم و زندگی تغییر داد. این مجله علاوه بر انتشار مقالات علمی در زمینه‌های اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کانونی بود برای احیای نیروهای جریان نیروی سوم و نهضت ملی ایران. ملکی در سال ۱۳۳۹ جامعه سوسیالیست‌های نهضت ملی ایران را تاسیس کرد، همچنین او از پایه گذاران جبهه ملی سوم نیز بود. ملکی در سال ۱۳۴۴ به اتهام اقدام علیه امنیت کشور دستگیر و محاکمه گردید و به سه سال زندان محکوم شد. با اعتراض‌ها و نیز درخواست برخی مقام‌ها بین‌المللی در نهایت او بعد از تحمل ۱۸ ماه زندان در مهر ماه ۱۳۴۵ از زندان آزاد شد و باز فعالیت خود را با انتشار مقالاتی با نام مستعار ادامه داد. ملکی سرانجام در سن ۶۸ سالگی در تیر ماه ۱۳۴۸ در گذشت.
ملکی از چهره‌هایی است که حق او در تاریخ معاصر ایران ادا نشده است. او متفکری خلاق، نظریه‌پردازی دارای استقلال رای و به معنای واقعی کلمه مرد اخلاقی در آلودگی‌های سیاسی بود.
چهره واقعی او را می‌توان در چند محور بررسی کرد: ملکی فعال سیاسی، ملکی نظریه‌پرداز سیاسی و ملکی به عنوان اندیشه‌گری خلاق و مستقل. فعالیت سیاسی او در راستای نهضت ملی ایران و همراهی صادقانه با منافع و چهره‌های ملی و مبارزه عمیق با شوروی و انگلیس و حزب توده با فعالیت‌های حزبی و روشنگری‌های مستمر در میان جوانان و دانشجویان و نگارش مقالاتی انتقادی و روشنگر در مطبوعات مفهوم پیدا می‌کرد.
ملکی اما نخستین نظریه‌پرداز چپ و سوسیالیست مستقل ایران نیز بود و با طرح اندیشه و بنیادگذاری جریان نیروی سوم به متفکری پیشگام و خلاق و دارای استقلال رای تبدیل گردید. چهره دیگر ملکی توانایی‌های او در شرح و تفسیر اندیشه‌های جدید و مخصوصا اندیشه‌های فلسفی ماتریالیستی بود. او از نخستین کسانی بود که در باب فلسفه تاریخ در ایران معاصر سخن گفت و اندیشه‌های فلسفی تاریخ را به ویژه فلسفه ماتریالیسم تاریخی را به زبان جدید توضیح داد.
خلیل ملکی اما برخلاف بسیاری از فعالان سیاسی از چند جهت با دشمنی و کینه و خصومت مواجه بود که مهم‌ترین آن‌ها از جانب حزب توده و رژیم پهلوی بود. دوستان سابق او در حزب توده او را بر نمی‌تافتند و در تحقیر و دشمنی با او از هیچ چیزی فرو گذار نمی‌کردند. از طرفی دلبستگی ملکی به نهضت ملی ایران و دکتر محمد مصدق و حمایت‌های پرشور او از جریان ملی شدن نفت، در دربار و دولت پهلوی دشمنی‌های بزرگی را برای او ایجاد کرد.
برخی ویژگی‌های بسیار برجسته ملکی که او را از سایر سیاسیون ممتاز می‌کرد شجاعت اخلاقی و پاکدامنی سیاسی و صراحت بیان و آزادیخواهی و صداقت و وطن پرستی فوق‌العاده او بود. این ویژگی‌ها ملکی را به شخصیتی مورد احترام و محبوب در نزد روشنفکران و سیاسیون و دانشجویان بدل نمود. خلیل ملکی را می‌توان از دانشمند‌ترین، شریف‌ترین، اخلاقی‌ترین و موثر‌ترین و در عین حال ناشناخته‌ترین چهره‌های سیاسی ایران معاصر دانست.
*استادیار تاریخ دانشگاه تبریز
منبع: خبرآنلاین
نظر شما :