سایه «آیات شیطانی» بر روابط ایران و انگلیس/ کتابی که دفتر رابطه را بست
سمیه متقی
پس از این تصمیم، آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای، رییس‌جمهور وقت در خطبه‌های نماز جمعه روز ۲۸ بهمن بر یکسان بودن دیدگاه دولت ایران با فتوای امام خمینی تاکید کرد و در ادامه انگلیس را به خاطر صدور اجازه نشر کتاب مورد انتقاد قرار داد و گفت: «انگلیس باید به مسلمانان توضیح دهد که چرا به یکی از اتباع خود اجازه چنین کاری را داده است.» این موضع‌گیری‌های صریح نقطه شروع عکس‌العمل‌های رسمی دولت‌ها در فضای بین‌المللی نسبت به انتشار این کتاب شد.
موضع رسمی ایران و تنش‌های بین‌المللی
با اعلام موضع رسمی دولت ایران، فضای جهانی به یکباره تغییر کرد. از یک سو مسلمانان بسیاری در اقصی نقاط جهان در حمایت از این حکم به خیابان‌ها ریختند و سال ۶۷ همراه با اخبار بروز تنش‌ها و تشنجاتی در سراسر جهان به پایان می‌رسید و از سوی دیگر روابط دیپلماتیک ایران روز به روز از این واقعه تاثیر می‌پذیرفت.
به فاصله اندکی ۱۲ کشور عضو جامعه اقتصادی اروپا نمایندگان خود را از ایران فراخواندند و ایران نیز در واکنش در دوم اسفند ۶۷، سفرا و رؤسای هیات‌های نمایندگی خود را از کشورهای عضو بازار مشترک اروپا به تهران فراخواند. رادیو بی بی سی در آن روز‌ها گزارش داد: «این مهم‌ترین قطع روابط ایران و جهان غرب پس از جریان گروگان‌گیری امریکاییان در تهران در اوایل انقلاب ایران در ده سال گذشته محسوب می‌شود. وزارت خارجه ایران و جناح میانه‌رو این کشور اعلام کردند این فراخوانی، پاسخی به تصمیم جامعه اروپا مبنی بر فراخوانی ۱۲ فرستاده ارشد خود از تهران است که حکایت از قطع رابطه سیاسی می‌کند. در ادامه وزارت خارجه اعلام کرد حکم مرگ صادره از سوی آیت‌الله خمینی برای سلمان رشدی، مورد تایید تمام رهبران مسلمان جهان می‌باشد، البته این موضع کلی نمی‌باشد.»
پس از فراخوانی سفیر ایران در لندن، طرحی دو فوریتی برای قطع رابطه با انگلیس در مجلس سوم شورای اسلامی به رای گذاشته شد. برخلاف انتظار در این زمینه مخالفانی نیز وجود داشت، حتی آیت‌الله خامنه‌ای، رییس‌جمهور و علی‌اکبر ولایتی، وزیر امور خارجه مخالف این تصمیم بودند، امام نیز نظر خاصی در این زمینه نداشتند و این مساله را به مسوولان امر سپرده بودند. در رای‌گیری در مجلس که روز ۷ اسفند انجام شد قریب به ۱۰۰ نفر از نمایندگان به این طرح رای مخالف دادند اما طبق پیشنهاد رئیس مجلس مخالفین طرح در جهت عدم سوءاستفاده دشمنان از بیانات آن‌ها، از ابراز عقیده خودداری کردند، به این ترتیب در این جلسه تنها ابراهیم اصغرزاده در دفاع از این طرح به پشت تریبون رفت.
اصغرزاده در بخشی از سخنانش گفت: «بحث ما در رابطه با انگلیس از زمانی که مطرح شد، در رابطه با کشورهای خارجی بحثی بر سر منافع مشترک بود و ما همیشه اعلام کرده‌ایم که در منافع مشترکی که با کشورهای خارجی داریم اندیشه انقلاب، احترام رهبری و احترام کیان و حیثیت مسلمین جزو بخشی از منافع ملی ماست و ما نمی‌توانیم فقط صرفاً سر مسایل اقتصادی و روابط دیپلماتیک منافع مشترک خودمان را با یک کشور خارجی بنا کنیم... دولت انگلیس از وقتی که شروع کرده در برخورد با جمهوری اسلامی بعد از قضیه سلمان رشدی به یک چیز اتکا دارد و آن این تحلیل که در داخل جمهوری اسلامی نهادهایی هستند که این نهاد‌ها سیاست خارجی را تقویت می‌کنند و میانه‌رو هستند و خیلی هم معتقد به روابط تند و تیزی که از طرف حضرت امام و آیت‌الله منتظری در پیام‌ها مطرح می‌شود نیستند و بر همین مبنا وزیر خارجه انگلیس شروع کرده به رفتن به این کشور، آن کشور و جذب نظرات کشورهای دیگر برای تحریم و فشار به ایران و استدلالشان هم این است که اگر فشار اقتصادی به کشور ایران زیاد بشود باعث خواهد شد که مردم در رنج و عذاب باشند و این فشار باعث خواهد شد که جناح تندرو که نظر و زعم آن‌ها حضرت امام است از شعار خودش برگردد... این حرفی است که هم وزیر تجارتشان و هم وزیر خارجه‌شان در مجلسشان و در جاهای دیگر بیان کرده‌اند.» وی در ادامه به بیان شروط تعدیل و برقراری دوباره روابط با انگلستان پرداخت و گفت: «یکی از برنامه‌های سیاست خارجه دولت قطع رابطه کامل سیاسی و دیپلماتیک با دولت انگلیس است و ضمناً هیچ‌وقت این رابطه برقرار نخواهد شد مگر اینکه دولت انگلیس طبق این ماده واحده عذرخواهی کرده و نظرات جمهوری اسلامی را که نظرات منافع ملی ماست تأمین کند و آن نظرات را دوباره مجلس بپذیرد... ]ما[ باید برخورد قوی داشته باشیم و اجازه ندهیم که آن‌ها از فرصت‌هایی که به دست می‌آید برای برخورد با دولت انگلیس، احساس کنند که ما در داخل کشور می‌ترسیم از اینکه با آن‌ها قطع رابطه کنیم.» پس از سخنان اصغرزاده این طرح دوفوریتی تصویب شد.
با انتشار خبر تصویب طرح قطع رابطه با انگلیس، تغییراتی در موضع دولت بریتانیا ایجاد شد. کاردار ایران در لندن به وزارت خارجه این کشور احضار شد و از سوی این وزارتخانه به او اعلام کردند که بریتانیا مایل به قطع روابط دو کشور نیست. دولت ایران در پاسخ خواستار صدور بیانیه‌ای از سوی انگلیس در جهت محکومیت کتاب آیات شیطانی و مخالفت با اقدامات اهانت‌آمیز نسبت به جهان اسلام و جمهوری اسلامی ایران شد و برای انتشار این بیانیه نیز یک هفته فرصت برای این کشور تعیین کرد.
پس از گذشت چند روز به دنبال تماس سلمان رشدی با دفتر بادی اشداون، رهبر دموکرات‌ها در مجلس عوام بریتانیا مبنی بر عدم اعلام موضع شفاف در قبال کتاب، او از دولت این کشور خواست که بر اساس قانون از رشدی حمایت کند. به مدت زمان اندکی مارگارت تاچر، نخست‌وزیر بریتانیا در مصاحبه‌ای تصریح کرد: «از زمان انتشار این کتاب و به زعم آن مسائل پیش آمده در جهان، موضع دولت هیچ‌گونه تغییری نکرده است» و پس از آن داگلاس هرد، وزیر کشور بریتانیا در رابطه با این کتاب چنین گفت: «امیدوارم که کل ماجرا اینک فیصله بیابد. به عقیده من مسلمانان جهان به خوبی مساله را در ارتباط با قوانین این کشور درک کرده‌اند و ما نیز به وضوح خدشه‌دار شدن احساساتشان و ادامه اعتراضاتشان را علیه این کتاب درک می‌کنیم. هر چند که سلمان رشدی باید متوجه عواقب انتشار این کتاب می‌بود.» (۱۴ اسفند ۱۳۶۷)
پس از دو روز و با پافشاری بریتانیا بر موضع سابق خود و حمایت از خالق این اثر، ایران نیز در ۱۶ اسفند ۶۷ قطع رابطه با انگلیس را اعلام کرد. این قطع روابط تحلیل‌های گوناگونی را به همراه داشت، رادیو امریکا از قطع رابطه ایران با تعدادی محدود از کشورهای غربی سخن به میان آورد و آسوشیتدپرس در تحلیلی که پس از اولتیماتوم دولت بریتانیا به خروج ۹ نفر از کارکنان سفارت ایران از خاک این کشور منتشر کرد، از شطرنج‌بازانی حرفه‌ای سخن به میان آورد که در زمان کوتاهی برنده شدند و عناصر تندرو در ایران توانستند به سرعت غرب را بیرون برانند.
ایران و بریتانیا چندی پیش از قطع رابطه
روزنامه‌های داخلی در ابتدا بر اساس جو حاکم و نقل قول‌های موجود، انتشار این کتاب را نه تراوش ذهنی نویسنده بلکه توطئه ابرقدرت‌ها در برابر مسلمانان می‌دانستند و از سوی دیگر سران کشور‌ها در تلاش بودند فضای عمومی را آرام کنند. روزنامه‌ها از طرح نیم میلیون پوندی صهیونیست‌ها برای نگارش این کتاب سخن می‌گفتند و مارگارت تاچر، نخست‌وزیر وقت انگلیس از همدردی با مردم مسلمان سخن می‌گفت و در بیان نظر شخصی خود به توهین‌آمیز بودن این کتاب نسبت به مسلمانان اذعان داشت و در اظهارات اولیه‌اش که در اوایل اسفند سال ۶۷ صورت گرفت، تصریح کرد: «ادیان بزرگ مسیحیت و اسلام آن قدر قوی هستند که بتوانند در برابر اینگونه حوادث مقاومت کنند.» به فاصله اندکی از چاپ این اظهارات روزنامه گاردین نیز با تاکید بر جدایی سیاست‌‌های بریتانیا و سلمان رشدی نوشت: «سر جفری هاو، وزیر خارجه بریتانیا با اهانت‌آمیز بودن کتاب سلمان رشدی، بریتانیا را از سلمان رشدی و کتاب آیات شیطانی مجزا دانسته و گفته این کتاب در دید ما فوق‌العاده انتقادی و بی‌ادبانه است. مؤلف، بریتانیا را به آلمان هیتلری تشبیه کرده است. ما هم دل خوشی از آن نداریم.» این عکس‌العمل‌ها به همین شکل ادامه داشت و حتی روزنامه تایمز از طرح پیشنهادی ممنوعیت انتشار این کتاب در مجلس لرد‌های بریتانیا خبر داد.
بنابراین، آنچه در این دوره در صدر اخبار دو کشور ایران و انگلیس بود، از چیزی جز همهمه و درگیری هر دو کشور با انتشار کتاب آیات شیطانی و اهمیت آن حکایت نمی‌کرد، از یک سو کشورهای مسلمان با ابراز انزجار از عمل سلمان رشدی، خواهان پیگیری فتوای امام بودند و حتی در کشورهای غربی اخبار اعلام آمادگی سپاه پاسداران برای اجرای فرمان امام در مورد لزوم قتل رشدی مطرح می‌شد و از سوی دیگر سلمان رشدی به اسکاتلندیارد و دولت بریتانیا برای تامین امنیت جانی‌اش اعتراض و قانون بریتانیا را مبنی بر آزادی بیان در هر زمینه و حفظ امنیت شهروندان گوشزد می‌کرد. فضای رسانه‌ها مملو از نگرانی و تحلیل‌هایی برخاسته از این شرایط بود. در پی موج ایجاد شده در ایران، بنیاد ۱۵ خرداد برای قتل سلمان رشدی جایزه نقدی نیز تعیین کرد. این بنیاد اعلام کرد به هر ایرانی که این عمل را به انجام رساند ۲۰۰ میلیون ریال و به هر غیرایرانی یک میلیون دلار پاداش می‌دهد. اما آنچه که در رابطه با کتاب سلمان رشدی حائز اهمیت است، دیدگاه دو دولت ایران و بریتانیا است که در طول این مدت تا زمان قطع روابط هیچ یک حتی به میزان اندکی از مواضع خود کوتاه نیامدند.
جهان موافق یا مخالف قطع رابطه؟!
اعلام موضع رسمی ایران فضا را به یکباره دگرگون کرد. شرایطی که در روزهای نخست پس از این موضع‌گیری ایجاد شد در مدت زمانی کوتاه به بحث داغ بسیاری از کشورهای شرقی و غربی تبدیل شد و در این فضا چیزی که جالب توجه است، تلاش جامعه جهانی برای حفظ روابط با ایران بود. از جمله مهم‌ترین آن‌ها، می‌توان به سفر ادوارد شواردنادزه، وزیر امور خارجه شوروی به ایران اشاره کرد. وی در مدت حضورش در ایران با امام خمینی، علی‌اکبر ولایتی (وزیر امور خارجه) و اکبر هاشمی رفسنجانی (رییس مجلس) دیدار کرد. رادیو بی بی سی در تحلیل این سفر به خواسته دولت انگلستان از شواردنادزه اشاره کرد: «انگلستان از شواردنادزه خواسته است که در دیدارش از امام خمینی بخواهد که حکم اعدام سلمان رشدی را لغو کند.» گزارش این دیدار به صورت ناقص پخش شد اما گراسیموف، سخنگوی وزارت خارجه شوروی با ابراز رضایت از این دیدار، از علاقه شوروی در حل بحران ایران و جامعه اقتصادی اروپا سخن گفت و معتقد بود که از گفت‌وگویی که شواردنادزه با همتای ایرانی خود و رییس مجلس ایران داشته این برداشت بوجود آمده که ایران نیز به دنبال راه حل این قضیه می‌‌گردد.
ایران و بریتانیا پس از قطع روابط
با اعلام قطع روابط دیپلماتیک تهران - لندن از سوی دولت جمهوری اسلامی ایران این بار مسلمانان بریتانیا به حمایت از حکم امام و مخالفت با انتشار این کتاب به خیابان‌ها ریختند و با آتش زدن آدمک‌های سلمان رشدی، خواستار جلوگیری دولت از نشر این کتاب و قطع روابط کشورهای اسلامی با لندن شدند. شرایط به گونه‌ای پیش رفت که اسکاتلندیارد مجبور شد برای حفظ جان سلمان رشدی از مسلمانان این کشور تعهد بگیرد که از واجب‌القتل بودن این نویسنده حمایت نمی‌کنند. همزمان با این وقایع ویلیام والدگریو، معاون وزیر امور خارجه بریتانیا از تصمیم ایران ابراز ناراحتی کرد و گفت: «این غم‌انگیز است که تلاش‌های توان‌فرسای ما در چند ماه گذشته برای تجدید رابطه با ایران نقش بر آب شد... ما یقینا خواهان اعاده روابط عادی هستیم.» ۲ روز پس از آن جفری هاو، وزیر خارجه بریتانیا از اخراج برخی از ایرانیان از کشورش به دلایل امنیتی خبر داد و این مساله در سال‌های بعد و به بهانه حفاظت از جان سلمان رشدی بار‌ها تکرار شد. گرچه پس از یک سال و نیم روابط تهران - لندن به سطح کاردار ارتقا پیدا کرد اما روابط دو کشور تا سال‌ها تحت تاثیر این کتاب و مؤلف آن واقع شده بود تا اینکه در سال ۷۶ سیدمحمد خاتمی به عنوان رییس‌جمهور روی کار آمد. در دولت خاتمی شرایط برای ایجاد روابط دوباره با انگلیس فراهم شد، البته وجود تمایل در کشورهای اروپایی هم در این برهه زمانی قطعا بی‌تاثیر نبوده است. چنین اعلام شد که ایران دیگر مردم جهان و مسلمانان را تشویق به قتل سلمان رشدی نخواهد کرد. پس از آن، در سال ۱۳۷۹ کمال خرازی وزیر امور خارجه به بریتانیا سفر کرد و بتدریج روابط ایران و بریتانیا تا سطح سفیر ارتقا یافت.
منابع:
۱- روزنامه جمهوری اسلامی، بهمن و اسفند ۱۳۶۷
۲- روزنامه اطلاعات، بهمن و اسفند ۱۳۶۷
۳- پایان دفاع، آغاز بازسازی، کارنامه و خاطرات هاشمی رفسنجانی، سال ۱۳۶۷، نشر معارف انقلاب
۴- تاریخچه روابط ایران و انگلیس، درد و دل‌های یک خبرنگار
۵- روزشمار روابط ایران و انگلیس، خبرگزاری آفتاب
نظر شما :