بیست و چهار ساعت نبرد سنگین هوایی/ نگاهی به پاسخ جنگنده‌های ایرانی به تجاوز هوایی عراق

۱- حمله هوایی عراق

بنا بود همه آنچه در سال ۱۹۶۷ اتفاق افتاد دوباره تکرار شود. انجام یک یورش سریع و برق‌آسا به منظور خنثی‌سازی نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران (IRIAF) بر روی زمین. راهکاری که توسط اسراییل علیه مصر، اردن و سوریه در جنگ ۶ روزه مورد استفاده قرار گرفت و با موفقیتی کم‌نظیر همراه بود. بنابراین عراقی‌ها هیچ دلیلی ندیدند که این موفقیت دوباره تکرار نشود.

با این پیش فرض، ظهر ۳۱ شهریورماه ۱۳۵۹ مصادف با ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰، نیروی هوایی عراق (IRAF)  با هدف زمین‌گیر کردن IRIAF و صاف کردن راه نفوذ زمینی به خاک ایران دست به حمله گسترده ضد پایگاه‌های هوایی مهم ایران زد. به این منظور دو موج از جنگنده- بمب‌افکن‌های عراقی یکی شامل حداقل صد و نود و دو فروند هواپیما و دیگری شامل شصت فروند به هشت پایگاه اصلی نیروی هوایی، چهار فرودگاه و چهار پایگاه تاسیسات نظامی ارتش یورش بردند، اما به دلیل اجرای ضعیف عملیات، عدم آگاهی کلی نسبت به اهداف و همین طور استفاده از سلاح‌های نا‌مناسب در برابر آشیانه‌های مستحکم جنگنده‌های IRIAF عملیات دقیقا مطابق طرح پیش‌بینی شده اجرا نشد. نتیجه شکست در اولین عملیات غافلگیرانه بود. جت‌های ایرانی در آشیانه‌های مستحکم پارک شده بودند و فقط جنگنده‌هایی که در فضای باز قرار گرفته بودند متحمل آسیب شدند. اگرچه یک فروند F-4E در باند فرودگاه مهرآباد توسط سه فروند MIG-23عراقی مورد حمله قرار گرفت و به طور کامل منهدم شد.

اولین واکنش IRIAF به حمله عراق دقایقی پس از حملهMIG-23 ‌های عراقی به فرودگاه مهرآباد انجام گرفت. تکنیسین‌ها به سرعت به رفع عیب فانتوم‌های صدمه دیده پرداختند و دو فروند  F-4Eجهت ره‌گیری و شکار جنگنده‌های دشمن به پرواز درآمدند. منابع در مورد این درگیری و جنـگ هوایی F-4‌های ایرانی و  MIG-23‌های عراقی چندان معتبر نیست. چیزی که واضح است این است که شش فروند MIG-23  برای حمله به مهرآباد اعزام شدند و تنها سه فروند به رهبری یک سرگرد عراقی موفق شدند به فرودگاه مهرآباد برسند و اهداف را بمباران کنند. از طرف دیگر ایرانی‌ها ادعا کردند که پنج فروند جت جنگنده عراقی دقایقی پس از حمله به مهرآباد در فاصله غرب تهران تا مرز عراق مورد هدف قرار گرفته و ساقط شده‌اند. بنابر گزارش‌ها دست کم یک خلبان مصری MIG-23 موفق شده بود قبل از سقوط از چتر نجات استفاده کند، گرچه از سرنوشت او اطلاع دقیقی در دست نیست.

۲- اولین ضد حمله  IRIAF

در حالی که F-14‌های شکاری-ره‌گیر ایران هنوز یا مشغول درگیری با مهاجمین عراقی بودند یا به گشت‌زنی هوایی در مناطق جنگی (CAP) می‌پرداختند، خلبانان و تکنیسین‌ها در پایگاه «سوم شکاری نوژه» و پایگاه «ششم شکاری بوشهر» پیشاپیش تدارک اولین حمله تلافی‌جویانه به خاک عراق را دیده بودند. بلافاصلهIRIAF  نقشه حملات احتمالی که در زمان صلح طراحی شده بود را وارد عمل کرد. در مدت زمان کمتر از دو ساعت بعد از حمله گسترده IRAF خدمه واحدهای ۳۱، ۳۲ و ۶۱ از دو پایگاه شکاری مذکور برای انجام اولین عملیات علیه مواضع عراق آماده شدند. آنها مهم‌ترین پایگاه‌های هوایی شامل «الرشید» در جنوب بغداد و شعیبه در نزدیکی بصره را مورد هدف قرار دادند. پایگاه هوایی «الرشید» نه تنها مرکز آموزش هوانوردی بود، بلکه تک اسکادران‌های  MIG-21MFو  MIG-23MS و MIG-23BN را نیز در خود جای داده بود.

اسکادران ۳۱ چهار فروند  F-4Eکه هر کدام حامل شش بمبMk 82  و دو موشک Sparrow بودند را مهیای عملیات حمله به «الرشید» کرد. لیدرهای هر زوج علاوه بر سلاح‌های مذکور به دو موشک Sidewinder  و سیستم  ECM نیز مجهز بودند. فانتوم‌ها حدود ساعت ۱۶ به پرواز درآمدند و با سرعت زیاد و در ارتفاع پایین وارد آسمان عراق شدند و بدین‌سان پدافند هوایی عراق را کاملا غافلگیر کردند. حتی یک گلوله یا موشک  SAM (موشک زمین به هوا) شلیک نشد. تنها هنگامی که فانتوم‌ها وارد آسمان بغداد شدند مقاومت اندکی صورت گرفت. پاسخ ضعیف ضدهوایی عراق نتوانست مانع از کشیده شدن جنگ به پایتخت عراق شود. فانتوم‌ها با موفقیت قبل از ترک منطقه تمام بمب‌هایشان را بر روی الرشید فرو ریختند و بدون وارد شدن صدمه‌ای، به پایگاهشان برگشتند.

دقایقی بعد دومین دسته پروازی چهارتایی متشکل از چهار فروند فانتوم از بوشهر به پرواز درآمد. فرماندهی دسته پروازی را سرهنگ «سپید موی آذر» به عهده داشت؛ سروان «دژپسند» به عنوان بال لیدر همراه با «علیرضا یاسینی» (کمک خلبان مسعود اقدام) در نقطه شماره ۳ و سروان «فعلی‌زاده» به عنوان جنگنده شماره چهار اوج گرفتند. هر چهار فروند فانتوم مجهز به بمب‌های Mk82 بودند. جنگنده‌ها در دل آسمان آرایش گرفتند و خط ساحلی را از طریق بندر دیلم و قروه به سوی خسروآباد و سپس به سوی آبراه اروندرود در آسمان عراق پی گرفتند. هدف آنها پایگاه هوایی «شعیبه» به عنوان یکی از مهم‌ترین تاسیسات نظامی عراق بود. اهمیت پایگاه «شعیبه» از این جهت بود که در اوایل سال ۱۹۸۰ اتحاد جماهیر شوروی ۱۴ فروند MIG-25 را به همراه ۲۰ فروند MIG-23 به شعیبه ارسال کرده بود. علی‌رغم اعتراض مسکو به حمله عراق به ایران و اعلام رسمی بی‌طرفی این کشور، هنگام حمله عراق مشاورین شوروی همچنان در عراق حضور داشتند. در واقع در طی زد و خوردهای اولیه در آگوست و سپتامبر ۱۹۸۰ ایرانی‌ها متوجه شدند که MIG-23‌ها آرایش تهاجمی گرفته‌اند. به منظور خنثی‌سازی تهدید MIG-23 و MIG-25‌های مستقر در شعیبه، IRIAF اولین حمله را در بعدازظهر ۲۲ سپتامبر ۱۹۸۰ به این پایگاه انجام داد. در طی عملیات دسته پروازی قبل از رسیدن به هدف از فراز شبه‌جزیره فاو و همچنین بندر ‌ام‌القصر عبور کرد و با هیچ عکس‌العملی از جانب دفاع هوایی عراق مواجه نشد. به طور واضح، عراقی‌ها انتظار چنین پاسخ سریعی را نداشتند. آنها همچنین مطمئن بودند که حمله آنها به اندازه کافی کارآمد هست که تا چهل و هشت ساعت نیروی هوایی جمهوری اسلامی ایران را از هرگونه عکس‌العملی بازدارد. در نتیجه سیستم دفاع هوایی آنها فعال نبود. علی‌رغم تابش شدید نور آفتاب هدف با کم‌ترین مشکل یافته شد و سپس دسته پروازی از یکدیگر جدا شدند. «سپید موی آذر» چرخشی سیصد و شصت درجه انجام داد تا به بقیه تیم فرصت قرار گرفتن در چپ و راست خود را بدهد، سپس اهداف مورد نظر را بمباران کرد. چند ثانیه بعد «دژپسند» و «یاسینی» هدف را از چپ و راست بمباران کردند و فعلی‌زاده آخرین حمله را انجام داد. دقایقی بعد هر چهار فانتوم از جهت شرق دور شدند و پایگاه شعیبه را در انبوهی از دود و آتش ترک کردند. همچنان هیچ مقاومتی از سوی دفاع هوایی عراق صورت نمی‌گرفت.

اولین عملیات پایگاه هوایی بوشهر دقیقاً همان‌طور که برنامه‌ریزی شده بود انجام گرفت و تا چند هفته بعد MIG-23 و MIG-25‌های عراقی بر فراز آسمان ایران ظاهر نشدند. در حقیقت آنها به پایگاه الولید(H3) در غرب عراق نزدیک مرز اردن منتقل شدند. ۵۰ سورتی پرواز دیگر توسط فانتوم‌های پایگاه‌های بوشهر، نوژه و سایر پایگاه‌ها در ساعات غروب ۲۲ سپتامبر انجام شد. در میان این حمله‌ها یک حمله شدیدا مخرب توسط دو فروند  F-4Eبه نیروی دریایی عـراق و پایگاه هوایی بندر «ام‌القصر» انجام شد که در نتیجه آن چندین کشتی کوچک عراقی توسط بمب‌هایGP Mk117 بمباران و به کلی منهدم شدند، همچنین دو سایت موشک  (Seersucker) HY-2G که با توجه به موقعیتشان در ساحل اروندرود تهدیدی برای حمل و نقل و کشتی‌رانی در شمال خلیج فارس به شمار می‌رفتند منهدم شدند. برخلاف تصور عموم عملیات «کمان ۹۹» اولین حمله نیروی هوایی ایران به عراق نبود. کمان ۹۹ در شامگاه ۲۲ و بامداد ۲۳ سپتامبر برنامه‌ریزی شد و در دومین روز جنگ انجام گرفت.

۳- حمله با ۱۴۰ فروند جنگنده – بمب‌افکن

پس از رهایی از شوک حمله ناگهانی عراق، پرسنل IRIAF به سرعت و با سختکوشی مثال‌زدنی در تمام طول شب ۲۲ سپتامبر و بامداد ۲۳ سپتامبر تلاش کردند تا حد ممکن جنگنده – بمب‌افکن برای عملیات آماده کنند. قصد IRIAF از عملیات صبح روز بعد که با عنوان عملیات کمان ۹۹ شناخته می‌شود این بود که با تمام قوا بر روی هدف اصلی که همانا برقراری برتری هوایی در میدان جنگ و خنثی‌سازی قدرت هوایی دشمن متخاصم بود تمرکز کند.

صد‌ها بمب Mk 82, 83 و Mk 84 GP، بمب‌های هوا به زمین BL 775 CBU، موشک‌های هوا به زمین AGM-65A Maverick TV–guided، موشک‌های هوا به هوای  AIM -7E Sparrowو AIM-9P-1 Sidewinder توسط تکنیسین‌ها و متخصصین بر روی فانتوم‌ها نصب شد.

نقشه‌های به خوبی طراحی و به سرعت تطبیق داده شده با شرایط جاری، IRIAF را آماده یک رویارویی تمام‌عیار کرد. کوتاه مدتی قبل از طلوع آفتاب در روز دوم جنگ، فرمانده نیروی هوایی ارتش دستور انجام عملیات هوایی را به سه پایگاه اصلی (بوشهر، نوژه و مهرآباد) صادر کرد. دقایقی بعد سرهنگ «دادپی» افسر فرماندهی پایگاه ششم شکاری بوشهر به خلبانان واحد شصت و یکم اعلام کرد: «در پاسخ به حمله عراق تصمیم گرفته شده است که امروز ما با ۱۴۰ فروند هواپیمای جنگی به تمام پایگاه‌های هوایی عراق حمله کنیم، از پایگاه ما ۴۰ فانتوم برای نقشه اختصاص یافته است، به‌‌ همان تعداد فانتوم از فرودگاه مهرآباد و نوژه به پرواز در می‌آیند.»

کمبود تانکر سوخت‌رسان اجرای این عملیات گسترده را با مشکل مواجه می‌کرد. ایران دارای چهارده فروند تانکر سوخت‌رسان Boeing 707 و چهار فروند  Boeing 747بود و این تعداد توانایی سوخت‌رسانی به تمام هواپیماهای جنگنده تا رسیدن به اهداف و بازگشت به پایگاه‌هایشان را نداشتند. این بدین معنی بود که بسیاری از فانتوم‌های پایگاه نوژه که باید ابتدا حمله را آغاز می‌کردند تا نزدیکی بغداد مجبور بودند بدون سوخت‌گیری در آسمان عملیاتشان را به انجام برسانند. آنهایی که از مهرآباد ۲ دقیقه بعد به پرواز در می‌آمدند در آسمان سوخت‌گیری می‌کردند. ۲ دقیقه پس از آن واحد شصت و یکم (پایگاه ششم شکاری بوشهر) جنگنده‌هایش را به پرواز در می‌آورد و آنها هم تانکر‌های سوخت‌رسان را در مرز ملاقات می‌کردند. علاوه بر صد و بیست فانتوم، بیست فروند  F-5E/F Tigerاز پایگاه دوم شکاری نزدیک تبریز و پایگاه چهارم شکاری وحدتی نزدیک دزفول در این عملیات شرکت می‌کردند.

پایگاه شکاری بوشهر قبلا هرگز شاهد این چنین عملیات گسترده‌ای نبود. پس از برخاستن هر چهل فروند فانتوم، مرکز کنترل زمینی (GCI) شروع کرد به مسیردهی به آنها جهت رسیدن به تانکرهای سوخت‌رسان که در ارتفاع ۴۰۰۰۰ فوتی نزدیک مرز عراق دور می‌زدند. پس از سوخت‌گیری هر دسته پروازی به منظور نفوذ به حریم هوایی عراق در ارتفاع بسیار پایین، شروع به کم کردن ارتفاع کرد. در دهه هفتاد میلادی دولت ایالات متحده حجم گسترده‌ای اسلحه مدرن به شاه ایران فروخته بود، اما این شامل موشک‌های ضد رادار نمی‌شد. این بدین معنی است که نیروی هوایی ایران قابلیت اجرای کارآمد عملیات    SEAD(انهدام ضد هوایی دشمن) را نداشت. بنابراین تنها راه برای خلبانان ایرانی به منظور جلوگیری از تشخیص داده شدن توسط موشک‌هایSAM  هدایت‌شونده توسط رادار، پرواز در ارتفاع پایین و استفاده از عوارض زمین برای جلوگیری از شناسایی شدن بود.

اهداف اولین حمله گسترده تاسیسات نفت واصلیه، دو پادگان ارتش و چندین پایگاه هوایی بود. بعدی شامل الرشید و الدجیل (نزدیک بغداد)، الحریه (نزدیک کرکوک)، موصل، شعیبه و طلیل (نزدیک ناصریه)، البکر (شمال بغداد) و کوت می‌شد. علی‌رغم رسیدن همزمان تعداد زیادی از هواپیما‌ها به اهداف از پیش تعیین شده، پرواز منظم و منضبط در ارتفاع پایین دگرباره باعث غافلگیری دفاع هوایی عراق شد و هیچ عکس‌العملی از سوی ضد هوایی عراق شکل نگرفت.

۸ فانتوم از پایگاه یکم شکاری هر کدام مجهز به ۶ بمب Mk و ۴ بمبBL755  همراه با ۲ موشک Sparrow  و ۳ مخزن سوخت خارجی مقرر شد تا به الرشید حمله کنند. آن‌ها توسط یک فروند فانتوم  RF-4E که به منظور عکس‌برداری بعد از حمله طراحی شده است همراهی می‌شدند. حتی قبل از شروع عملیات خلبانان کاملا واقف بودند که نسبت به سوخت جنگنده‌هاشان هوشیار باشند. دسته‌های پروازی توجیه شده بودند که اهداف را بمباران و با بالا‌ترین سرعت ممکن منطقه را ترک کنند، اما با توجه به محدودیت تانکرهای سوخت‌رسان هیچ کس نمی‌دانست که قادر به اجرای کامل عملیات هستند یا نه. جنگنده‌ها ساعت ۵:۳۰ فرودگاه مهرآباد را ترک کردند و برای کاهش وزن مخزن‌های سوخت اضافی خالی ماندند تا زمانی که تانکر‌های سوخت رسان را در مرز ملاقات کنند.

هشت فروند  F-4Eدر دو دسته پروازی چهارتایی به همراه یک فروند فانتوم عکس‌بردار در ارتفاع پایین وارد آسمان عراق شدند. بر روی آسمان بغداد جنگنده‌های ایرانی با آتش ضد هوایی سنگین نیروهای عراقی مواجه شدند که البته از دقت لازم برخوردار نبود. جنگنده – بمب‌افکن‌ها از چندین جهت به اهداف از پیش تعیین شده رسیدند و شروع به بمباران مواضع دشمن کردند. پایگاه هوایی الرشید به سختی صدمه دید. چندین ساختمان با خاک یکسان شدند و باند پرواز در چند نقطه دچار آسیب جدی شد، به طوری که تا مدت‌ها از حالت عملیاتی خارج شد.

این اولین بار بود که IRIAF عملیاتی با این حجم گسترده انجام می‌داد، ناگزیر اشتباهاتی هم در برنامه‌ریزی پیش آمد. به عنوان نمونه اولین دسته پروازی هشت تایی زمانی از پایگاه بوشهر و در ارتفاع پایین به آسمان بغداد رسید که فانتوم‌های پایگاه مهرآباد بمباران را آغاز کرده بودند. مشابه تجربه‌ای که برای خلبانان در جنگ جهانی دوم اتفاق افتاده بود، چندین فروند فانتوم از دسته پروازی پایگاه بوشهر متوجه شدند که از بالا مورد بمباران واقع شده‌اند. ابتدا تصور کردند نیروی هوایی اسراییل (IDF/AF)  در حال بمباران بغداد است، اما خیلی زود فهمیدند که سایر فانتوم‌های IRIAF در حال بمباران از ارتفاع بالا هستند. کانال‌های رادیویی به طور مرتب پیغام هشدار می‌دادند اما خلبانان پایگاه ششم شکاری بالاخره با پرواز در میان ساختمان‌های بلند بغداد توانستند خود را بالا بکشند و از خطر آتش دوستانه در امان بمانند و مأموریت خود را به انجام برسانند.

در بازگشت به بوشهر، خدمه پرواز متوجه شدند که ده فروند هواپیمای پایگاه نوژه مجبور به اعلام موقعیت اضطراری سوخت و تغییر جهت به سوی بوشهر شده‌اند. در‌‌ همان حال چندین فانتوم از پایگاه شکاری بوشهر که اهدافی را در شمال عراق بمباران می‌کردند مجبور شدند در پایگاه نوژه یا حتی مهرآباد به زمین بنشینند. در واقع بیشتر خدمه پروازی که اهدافی را در منطقه بغداد بمباران کردند در بازگشت به ایران با کمبود سوخت مواجه شدند. خسارات این حمله برای فانتوم‌های ایرانی شامل از دست دادن سه فروند فانتوم که حداقل دو فروند  F-4Eبودند و همچنین چهار خدمه پرواز به شهادت رسیدند. یک فروند فانتوم بر روی باند فرودگاه نوژه هنگام به پرواز درآمدن دچار حادثه شدند که منجر به شهادت سروان خلبان خدابخش عشقی‌پور و ستوان یکم عباس اسلامی‌نیا شد که تصمیم گرفتند کابین خلبان را ترک نکنند تا مبادا موجب برخورد با مجتمع مسکونی واقع در پایگاه شود.

صبح روز بعد هم نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران ساعت ۵:۳۰ حملات سهمگینی را از پایگاه‌های نوژه، بوشهر و مهرآباد به اهدافی نزدیک بصره، بغداد و موصل انجام دادند که موجب وارد آمدن خسارت سنگینی به تاسیسات نفتی و فرودگاه‌های نظامی عراق شد. حملات این‌چنینی نقطه عطفی در روزهای آغازین جنگ تحمیلی عراق علیه ایران محسوب می‌شود که برتری هوایی مطلق را برای مدت زیادی برای ایران به ارمغان آورد.