تلگراف‌های ایرانیان روی میز سفیر انگلیس
مجید تفرشی از اسناد مربوط به ایران در آرشیوهای بریتانیا گفت
تاریخ ایرانی: «همیشه در تاریخ ایران شعار دادیم. ۳۰۰ سال است بریتانیا با اتاق فکرش به ایران ظلم کرده است. این نکته درستی است اما هیچ وقت به این سؤال جواب ندادیم که ما چرا از این ابزار استفاده نکردیم؟»
مجید تفرشی، پژوهشگر تاریخ ایران و سند‌شناس در نشست «مروری بر اسناد و منابع ناشناخته قاجار در آرشیو‌ها و مراکز تحقیقاتی بریتانیا» از نگاه‌های ناقصی گفت که در حوزه اسناد وجود دارد. در این نشست که روز چهارشنبه ۱۷ آذرماه در تالار اجتماعات عمارت ابیض کاخ گلستان برگزار شد، تفرشی با توجه به تجربه همکاری با آرشیوهای بریتانیا این مراکز را معرفی و درباره ویژگی اسناد آن‌ها سخن گفت.
او پیش از اینکه این مراکز را معرفی کند با اشاره به آشنایی با اسناد داخلی و خارجی از طریق همراهی با ایرج افشار، محمداسماعیل رضوانی و عبدالهادی حائری به برخی اظهارنظرهای غیرکار‌شناسی پژوهشگران اشاره کرد و آن را مهم‌ترین مشکل رویکرد پژوهشی به اسناد دانست: «نزدیک به ۵ میلیون برگ سند در آرشیو ملی بریتانیا درباره ایران است؛ اسنادی که نظرات مختلفی درباره آن وجود دارد.»
تفرشی به نقل از پژوهشگری که به او گفته بود اسناد انگلیس جعلی و ساخته خود آن‌ها هستند، گفت: «چطور ممکن است که حدود پنج میلیون سند جعل شود. جعل این اسناد تقریبا غیرممکن است. حتی یک دولت با همه امکاناتش نمی‌تواند این تعداد سند را جعل کند. این نوع نگاه که این اسناد جعلی است نگاه خام‌دستانه‌ای است. حجم اسناد ایرانی آرشیو بریتانیا اعم از اسناد مکتوب و صوتی و تصویری آنقدر زیاد و مهم است که نمی‌شود آن‌ها را با چنین استدلال‌هایی نادیده گرفت.»
این پژوهشگر تاریخی دیده نشدن حجم زیادی از اسناد را یکی دیگر از معضلات جدی پژوهش‌های تاریخ ایران از سوی محققین داخلی و خارجی دانست: «محققین چه در ایران و چه در خارج از ایران حجم کمی از اسناد را می‌بینند. پژوهشگران فکر می‌کنند همه اسناد را دیده‌اند و به لحاظ تحقیقاتی همه راه‌ها را رفته‌اند؛ اما این درست نیست.»
تفرشی برای نمونه به سفرنامه‌های فرنگی‌ها به ایران اشاره کرد که در آرشیوهای اروپایی قرار دارند و کمتر کسی به آن‌ها توجه کرده است. او با بیان اینکه آنچه به عنوان سفرنامه منتشر شده در بهترین حالت یک پنجم حجم سفرنامه‌هایی نیست که از دوران صفویه تا امروز به ایران پرداخته است، گفت: «متاسفانه دانسته‌های ما در ابعاد مختلف بسیار ناچیز است و همیشه بخش کوچکی از اسناد دیده شده است.»
۳۰ سال حبس برای اسناد رسمی
تفرشی در بخشی از این نشست با اشاره به نهادهای رسمی نگهداری اسناد در بریتانیا، مهم‌ترین مراکزی که اسناد مربوط به ایران را نگهداری می‌کنند از نظر اهمیت و تعداد اسناد به پنج مرکز تقسیم کرد.
نخستین و مهم‌ترین مرکزی که اسناد ایران را نگهداری می‌کند آن‌طور که تفرشی اشاره کرد، آرشیو ملی بریتانیا است که بیشترین تعداد سند درباره ایران را در خود جای داده است: «این آرشیو که مهم‌ترین مرکز در بریتانیا است، یکی از بزرگترین مجموعه‌های ایران را دارد. اسناد مربوط به ایران از آغاز قرون چهاردهم و پانزدهم تا دوران کنونی است و اسناد بر اساس قانون آزادسازی اسناد و دسترسی به آن‌ها در بریتانیا با فاصله ۳۰ سال در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد.»
به گفته تفرشی که به طور مستقیم با این مرکز همکاری می‌کند، دولت انگلیس در حال بازبینی این قانون است و احتمالا به زودی قانون آزادسازی اسناد به ۲۰ سال خواهد رسید.
تفرشی اسناد این آرشیو را چنین تقسیم کرد: «بخش اصلی اسناد آرشیو ملی بریتانیا اسناد مربوط به وزارت امور خارجه است و بعد از آن به وزارت جنگ - که نامش بعد از جنگ جهانی دوم به وزارت دفاع تغییر کرد - در رتبه دوم از حیث تعداد سند قرار دارد. اسناد هیات دولت و اداره نیروی دریایی بریتانیا در رده بعدی قرار دارد. بخشی از اسناد آرشیو ملی بریتانیا هم اسناد سازمان امنیت انگلیس است که شامل سه اداره امنیت داخلی یا همان MI5 و اداره امنیت خارجی SIS که به غلط MI6 شناخته می‌شود و سازمان شنود ملی بریتانیاست که البته بخشی از آن در ساختمان بی‌بی‌سی قرار دارد. این اداره شنود کلیه مکالمات و برنامه‌های مربوطه را جمع‌آوری می‌کند. اسناد بخش شنود قبلا جنبه امنیتی و سیاسی داشت و حالا بیشتر جنبه تجاری دارد. تا چند سال پیش بسیاری از ایرانیانی که در بخش فارسی بی‌بی‌سی مشغول بودند، در این بخش کار می‌کردند. آرشیوی بسیار غنی هم دارد.»
دیوان مستعمرات از هند تا ایران
دومین مجموعه اسناد ایرانی در بریتانیا که تفرشی به آن اشاره کرد در آرشیو India Office یا همان دیوان هند است: «این آرشیو ظاهرا نباید ربطی به ایران داشته باشند؛ اما به خاطر اهمیتی که ایران در حفظ هند برای بریتانیا داشت اسناد بسیار مهمی از ایران را می‌توانید در آن پیدا کنید. دیوان مستعمرات بریتانیا از همان ابتدای حضور نمایندگان رسمی در ایران شعبه‌هایی را ایجاد کرد. بعد از استقلال هند آرشیو دیوان هند و وزارت مستعمرات به انگلستان و آرشیو ملی بریتانیا منتقل شد. در سال‌های جدید‌تر این آرشیو به کتابخانه ملی بریتانیا منتقل و در یک طبقه مستقل قرار گرفت. حجم اسناد متعلق به ایران در این آرشیو قابل ملاحظه است.»
تفرشی با ابراز تاسف از اینکه از شش سال پیش دولت قطر هزینه پروژه چند فازه دیجیتالیزه کردن و بهره‌برداری این اسناد را پرداخت کرده است؛ گفت: «این هزینه برای تاریخ‌سازی و هویت‌سازی برای خودشان است. متاسفانه غفلت ما و عدم توجه مسئولین موجب این شد که کشورهای حاشیه خلیج فارس بتوانند برای هویت‌سازی چنین کارهایی انجام دهند. در حال حاضر امارات هم در حال رایزنی با آرشیو ملی بریتانیا است تا هزینه دیجیتال کردن اسنادشان را پرداخت کند.»
او سومین مرکز مهم اسناد بریتانیا را کتابخانه خاورمیانه کالج مرکزی اکسفورد دانست که مجموعه اسناد اهدایی در آن قرار دارد: «در دو مرکز قبلی اسناد اهدایی بسیار کم است. معمولا در انگلستان اسناد اهدایی به آرشیوهای دولتی نمی‌رود؛ مثلا یکی از مهم‌ترین مجموعه‌ها اسناد مربوط به خانم گرترود بل است که به کتابخانه‌ای در دانشگاه نیوکاسل اهدا شده که محل زندگی خودش بود. مهم‌ترین مجموعه‌ای که در کتابخانه خاورمیانه کالج مرکزی آکسفورد نگهداری می‌شود اسناد سر پرسی سایکس است که به لحاظ نظامی و اجتماعی اسناد مهمی هستند.»
زیر سایه ادوارد براون
تفرشی در ادامه این جلسه چهارمین مجموعه اسناد را - که اسناد بسیار مهمی هستند - در بخش خاورمیانه کمبریج جستجو کرد؛ اسنادی که زیر نام ادوارد بروان مستشرق مشهور بریتانیایی قرار دارد: «ادوارد براون بیشتر اسنادی که در دوران حضورش در ایران گرد آورده بود را به بخش خاورمیانه کمبریج اهدا کرد. مشکل مجموعه این است که بخش زیادی از آن نامنظم است. زمانی من ۴۰ هزار صفحه را عکسبرداری کردم. زمانی نیکلسون فهرست‌نویسی انجام داد اما باز هم مجموعه ناقص است. در حال حاضر یک خانم ایرانی به اسم یاسمین فقیهی سرپرستی این مجموعه را به عهده گرفته که بسیار علاقه‌مند است و به نظر می‌رسد قرار است اتفاقات خوبی در این مجموعه رخ دهد.»
به گفته تفرشی، اسناد ادوارد براون مجموعه بسیار مهم و باارزشی در تاریخ ایران بخصوص در میان سال‌های ۱۹۱۰-۱۹۰۰ است: «او نسخه‌نویس‌های شخصی داشت که در کنار او از نسخ خطی و برخی اسناد مهم یادداشت‌برداری کرده و یک نسخه آن را نگهداری کردند. براون شبنامه‌ها و مکاتبات زیادی با مشروطه‌خواهان داشت و کمک‌های زیادی به آن‌ها کرده بود که در این اسناد می‌توانید ردشان را ببینید. بخشی از این اسناد در کتاب «تاریخ انقلاب ایران» منتشر شده و بخشی در این مجموعه است. براون نامه‌های زیادی به افراد سر‌شناس از جمله پیرنیا و دهخدا داشته که در اسنادش هست و تنها بخش کوچکی از آن با عنوان «نامه‌های براون» منتشر شده است. او حتی مکاتباتی با مورگان شوستر داشته که درددل‌های شخصی‌اش بوده است. تلاشش برای لغو قرارداد ۱۹۰۷ و اسناد و نسخ خطی که برای نوشتن تاریخ ادبیات گرد آورده هم در این مجموعه قرار گرفته است.»
مجموعه اسناد بعدی دو مجموعه مهم اقتصادی و سیاسی است که به گفته تفرشی کمتر شناسایی شد و در اختیار پژوهشگران قرار گرفت. این اسناد مربوط به بانک شاهی و اسناد بریتیش پترولیوم است که بعد از جابه‌جایی این دو مرکز از ایران به انگلستان منتقل شدند و بخش مهمی از تاریخ سیاسی - اجتماعی ایران را در خود حفظ کردند.
بانک شاهی با سرمایه انگلیسی‌ها با عنوان نخستین بانک در ایران با عنوان ایران و انگلیس در زمان ناصرالدین شاه تاسیس شد و اجازه انتشار اسکناس را داشت. این بانک بعد در شرق دور با چند موسسه مالی دیگر ادغام شد و به نوعی پدربزرگ بانک مهم HSB است. آرشیو بانک شاهی جزو اسناد خصوصی بود که به هنگ‌کنگ رفت و بعد از واگذاری هنگ‌کنگ به چین به لندن برگشت و در مرکز تجاری لندن نگهداری شد. تفرشی استفاده از این اسناد را بسیار سخت اما شدنی دانست.
موسسه نفت ایران و انگلیس یا همان بریتیش پترولیوم (BP) هم مجموعه مهمی از اسناد و مکاتبات و تصویر درباره ایران در حدود ۷۰ سال گردآوری کرد که بعد از ملی شدن صنعت نفت اسنادش به دانشگاه کمبریج منتقل شد. این اسناد آن‌طور که تفرشی گفت، تا چند سال پیش قابل دسترسی نبود: «چند سال پیش بر اساس این اسناد سه جلد تاریخ شرکت نفت انگلیس نوشته شد که جلد اول کاملا در مورد ایران است و جلد دوم هم بخش مهمی از آن درباره ایران است. این اسناد با توجه به نفوذ این دو شرکت مالی و تجاری در مناسبات سیاسی و اقتصادی بسیار مهم هستند.»
۲۰۰ سال حضور در چرخه جهانی
تفرشی در بخش دیگری از اظهاراتش با طرح این سؤال که چرا اسناد پیش از قاجار در آرشیوهای بریتانیا کم هستند، گفت: «دلیل مهم این است که سال ۱۸۰۰ اولین باری است که ایران وارد چرخه معادلات جهانی می‌شود. از این دوره است که رفته رفته دیپلمات‌ها مستقر می‌شوند و این روند تا کودتای ۱۲۹۹ ادامه دارد. این مجموعه‌ها راجع به اوضاع اقتصادی ایران است.»
به گفته او اسناد مربوط به ایران به چند دسته تقسیم می‌شود. اول گزارش‌های دیپلماتیک است که سفرا و نمایندگان نوشته و برای انگلستان فرستاده‌اند. در کنار این مجموعه سفرنامه‌ها و خاطرات است. تعدادی پرونده مهجور هم هست که کمتر پژوهشگران از آن‌ها خبر دارند.
او مهم‌ترین اشکال این مجموعه‌ها را نداشتن فهرست‌نویسی خوب دانست و معتقد است این مشکل در میان اسنادی که در ایران هست هم وجود دارد.
تفرشی در انتها گزارش سفر سر پرسی سایکس به شمال ایران، گزارش‌های فارسی‌زبانان آرشیو بریتانیا، مکاتبات افراد، اعلامیه‌ها و حتی روزنامه‌ها از دوره کامل کاغذ اخبار را از مهم‌ترین اسنادی دانست که در آرشیوهای انگلیسی نگهداری می‌شود.
او مکاتبات و تلگراف‌ها را هم بخش دیگری از اسناد دانست که در آرشیو‌ها قرار دارد و آن‌طور که او گفت از آنجایی که کنترل تلگراف ایران برای چند سال در دست انگلیسی‌ها بود یک نسخه از هر تلگرافی که در ایران زده می‌شد در دفتر سفیر بود.
تفرشی با اشاره به حدود ۶۰ پرونده در مورد امیرکبیر گفت: «گزارش‌های مربوط به امیرکبیر از زمان حضورش در هیات عذرخواهی تا معاهده ارزنه‌الروم وجود دارد که بیشتر از ۴ هزار سند است.»
نظر شما :