۷۰ هزار سند محرمانه تاریخ دیپلماسی آزاد شد
۲۰ درصد اسناد تاریخ دیپلماسی متعلق به وزارت خارجه است
این اسناد آن‌طور که وزیر امور خارجه ایران به آن اشاره کرده بر اساس قانون مصوب سال ۶۳ مجلس شورای اسلامی و آیین‌نامه هیأت‌وزیران مصوب سال ۱۳۶۵ آزادسازی می‌شوند. بر اساس ماده واحده مصوب یکشنبه بیست و هشتم بهمن ۶۳، «مجلس به وزارت امور خارجه اجازه داد تا با رعایت مصالح جمهوری اسلامی ایران به نحوی که به تمامیت ارضی، حاکمیت امنیت ملی و منافع جمهوری اسلامی هیچ‌گونه خدشه‌ای وارد نیاید، برخی از اسناد طبقه‌بندی‌شده و تاریخی آن وزارتخانه را مطابق آیین‌نامه اجرایی مصوبات هیأت‌وزیران انتشار دهد.»
این ماده واحده که به تصویب شورای نگهبان نیز رسید و هیأت وزیران بعد از دو سال آیین‌نامه اجرایی آن را در ۱۳۶۵.۴.۴ تصویب کرد، اجازه انتشار این اسناد را با فراهم آوردن شرایط و امکانات مناسب برای تدوین و تحریر دقیق و علمی تاریخ روابط سیاسی و بین‌المللی ایران در دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه به نام «واحد نشر اسناد» تحت نظر «شورای عالی نظارت بر تدوین و نشر اسناد» به ریاست وزیر امور خارجه داد. بر اساس قانون این شورا وظیفه بررسی، شناسایی و دسته‌بندی، ترمیم و تنظیم فهرست‌های موضوعی و تحلیلی از اسناد موجود را دارد. حداقل ۳۰ سال برای اسناد غیرمحرمانه و ۴۰ سال برای اسناد محرمانه در آزادسازی تصویب شده بود. قانونی که بعد از ۳۰ سال و با تغییر هشت دولت و نزدیک به چهار وزیر در نهایت در زمان وزارت محمدجواد ظریف صورت اجرایی به خود گرفت که در رونمایی این گنجینه آن را فرصتی مناسب برای آشنایی با گوشه‌هایی از گنجینه‌های ارزشمند موجود در مرکز اسناد وزارت امور خارجه و نقش آن در تحکیم حاکمیت ملی، تقویت میراث فرهنگی و تمدنی ایران و انتقال آن به نسل‌های جدید دانست. تأخیری که به گفته ظریف به خاطر شرایط جنگ و وجود موانع اداری در سال‌های پس از آن بوده است: «خوشبختانه با تلاش همکاران ما در مرکز اسناد وزارت خارجه و تصویب شورای عالی نظارت بر انتشار اسناد، امکان آزادسازی حدود ۷۰ هزار سند محرمانه تاریخی تا مقطع شهریور ۱۳۲۰ فراهم شده است. علاوه بر این، رویکرد شورا و وزارت خارجه آن است که اسناد کشف و طبقه‌بندی شده تا بازه زمانی شهریور ۱۳۵۶ به تدریج مشمول آزادسازی قرار گیرند تا جامعه علمی و پژوهشی کشور امکان دسترسی به آن‌ها را به دست آورند.»
به گفته وزیر امور خارجه، نگاه نهادینه و منسجم به آرشیو اسناد سیاست خارجی بیش از ۱۱۵ سال قبل در اولین قانون تأسیس وزارت امور خارجه مورد توجه قرار گرفت: «مرکز اسناد وزارت امور خارجه دربرگیرنده مجموعه‌ای بی‌نظیر از میراث مستند ملی در قالب حدود ۵۰ میلیون انواع سند سیاسی ـ تاریخی است که قدیمی‌ترین آن‌ها متعلق به سال ۸۶۸ هجری شمسی (۱۴۶۳ میلادی) است. این اسناد مجموعه‌ای از فرمان‌ها، احکام، دستخط، دیوانیات، اخوانیات، سیاهه‌ها، تصدیق‌ها، نقشه‌ها، امهار (مهرها)، عکس‌ها، معاهدات و اسناد دیداری و شنیداری است که به همت پیشینیان جمع‌آوری گردیده و حفظ و نگهداری می‌شود. صرف‌نظر از نفیس بودن هر برگ از این اسناد از جهت نوع کاغذ، خط، مرکب، افشانگری، جدول‌کشی، تذهیب، ترصیع، توقیع، ظهرنویسی، آستر، تاریخ و محل کتابت، اسلوب نگارش و غیره، آنچه آن‌ها را از دیگر اسناد آرشیوی کشور متمایز می‌کند نقشی است که این اسناد می‌توانند در حفظ و معرفی میراث فرهنگی و تمدنی کشور و کمک به بازخوانی حافظه تاریخی ایرانیان داشته باشند. همچنین اسناد تاریخ دیپلماسی شیوه‌های به‌کارگیری فن دیپلماسی در نزد گذشتگان را نیز مشخص می‌سازند.»
۲۰ درصد کل اسناد تاریخ دیپلماسی متعلق به وزارت خارجه است
به گزارش «تاریخ ایرانی»، ظریف اسناد محرمانه متعلق به وزارت امور خارجه را حدود ۲۰ درصد کل اسناد تاریخ دیپلماسی ایران دانست و افزود: «هنگامی که همراه با گشایش اولین سفارتخانه‌های ایران در خارج از کشور، هسته‌های اولیه نظام اداری وزارت امور خارجه نیز در حوزه ستادی ایجاد شدند، بخش یا واحدی به نام «دایره مرموزات»، «واحد رمز و محرمانه» و «اداره رمز و حفاظت اسناد» به وجود آمد تا ارتباطات طبقه‌بندی این وزارتخانه را ساماندهی و مدیریت کند. این بخش از جمله تشکیلاتی است که تا به امروز نیز همواره مورد توجه ویژه‌ای بوده و همگام با پیشرفت دانش و فناوری، از ابزارها و امکانات پیشرفته برخوردار گردیده است.»
او با تأکید بر اینکه اسناد روابط خارجی به دلیل ماهیت و حساسیت برخی از موضوعات آن و مسائل سیاست خارجی و ضرورت حفظ اسرار حاکمیتی، به صورت طبقه‌بندی تهیه شده، حساسیت‌های موجود را مانع از آن ندانست تا قانونگذار از ضرورت دسترسی به اسناد غافل بماند: «طبیعتاً قانونگذار به این نکته واقف بوده است که بدون مراجعه به این بخش از اسناد، هر نوع برداشتی از دیپلماسی گذشته و یا حتی درک صحیح مسائل امروز سیاست خارجی ناقص خواهد بود.»
ظریف با اشاره به مهمترین دلیل آزادسازی کامل این اسناد در عصر انفجار اطلاعات گفت: «اسناد روابط خارجی به ما کمک می‌کنند تا حافظه تاریخی خود را بهتر به یاد بیاوریم و از تجربه‌های گذشته برای زندگی امروز درس بگیریم. تجربه به ما می‌آموزد که اگر امروز انتشار اسنادی را که به تقویت هویت ایرانی، تحکیم حاکمیت ملی و افزایش پیوندهای فرهنگی و تمدنی با حوزه همسایگان کمک خواهند کرد به تأخیر بیندازیم، فردا دیگران با اسناد ناقص و مخدوش و برخوردهای گزینشی با اسناد تاریخی، برای خود هویت جعلی خواهند ساخت.»
وزیر امور خارجه همچنین در بخشی از اظهارات خود تأکید کرد که موضوع اسناد تاریخ دیپلماسی تنها به انتشار آن‌ها خلاصه نمی‌شود: «اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه به اتکای گنجینه ارزشمند اسنادی که در اختیار دارد، مجموعه‌ای از فعالیت‌های مرتبط با خدمات پژوهشی، همکاری‌های اسنادی، برگزاری همایش‌ها و میزگردهای بزرگداشت روابط، گرامیداشت شخصیت‌های فرهنگی و تاریخی و گفت‌وگوهای تاریخی تمدنی با دیگر کشورها به ویژه در حوزه تمدنی ایران را با هدف احیا و تحکیم پیوندهای فرهنگی و تمدنی، کمک به ارتقای روابط سیاسی، ترویج ادبیات تاریخ‌پژوهی در حوزه سیاست خارجی و کمک به دستگاه دیپلماسی در دستور کار قرار داده است.»
او ثبت مجموعه‌های اسنادی وزارت امور خارجه در فهرست ملی و بین‌المللی حافظه جهانی یونسکو را مهمترین برنامه این وزارتخانه در حوزه حراست و حفاظت این اسناد دانست و به ثبت مجموعه نفیس نقشه‌های تاریخی مربوط به عصر قاجار در فهرست بین‌المللی برنامه حافظه جهانی یونسکو و ثبت مجموعه اسناد و تصاویر کربلا در فهرست حافظه جهانی منطقه آسیا و اقیانوسیه یونسکو و آماده‌سازی دو مجموعه ارزشمند اسنادی «عکس‌های تاریخی» و «مکاتبات سران جهان با دولت ایران در دوره قاجار» برای ارائه به حافظه جهانی اشاره کرد.
وزیر امور خارجه در حالی در پایان ابراز امیدواری کرد این اسناد به عنوان میراثی گرانبها در دسترس پژوهشگران حال و آینده قرار گیرند که هیچ اشاره‌ای به چگونگی دسترسی به این اسناد نشد؛ اسنادی که قرار است از امروز در آرشیو بزرگ وزارت امور خارجه در مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی ایران قرار بگیرد تا برای پژوهشگران قوانین سخت و کم‌دسترسی را قرار داده است.
ثبت اسناد؛ راهی برای تقویت حافظه جمعی
محمدرضا مجیدی، رئیس کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی نیز ضمن تشکر از تلاش سه ساله مجموعه کتابخانه و مرکز پژوهش‌های وزارت امور خارجه بابت گردآوری این مجموعه، رونمایی از این حجم از اسناد را به جامعه علمی کشور تبریک گفت و اذعان داشت: «یکی از خلأ‌های مهم در حوزه تاریخ معاصر ما، انتشار این اسناد بود که با اقدام شایسته وزارت محترم امور خارجه ان‌شاءالله مرتفع خواهد شد.»
وی این اقدام را گامی مثبت در جهت تقویت حافظه جمعی ملت ما دانست و افزود: «فلسفه وجودی برنامه حافظه جمعی یونسکو نیز همین است؛ یعنی در میانه دو کنوانسیون ۱۹۷۲ میراث جهانی تا کنوانسیون ۲۰۰۳ میراث فرهنگی معنوی، جای مجموعه‌ای به نام حافظه جهانی در قالب یک برنامه خالی بود که پلی بزند بین گذشته و حال و چراغ راهی برای آینده باشد. روند کار هم به گونه‌ای است که این برنامه در آینده به کنوانسیونی تبدیل خواهد شد.»
تاریخ به مثابه تجربه انباشته مدیریتی
منصور صفت‌گل، استاد تاریخ دانشگاه تهران سخنران دیگر مراسم، این اقدام را گشایش «باب فرخنده‌ای بر عشاق حوزه تاریخ دیپلماسی» دانست و افزود: «معمولاً دشواری عمده مورخین در تحقیقات مربوط به تاریخ دیپلماسی، دسترسی به اسناد و آرشیوهای حوزه‌های مرتبط با این عرصه است.»
وی همچنین با تعبیر تاریخ به عنوان «تجربه انباشته مدیریتی» گفت: «باید اعتراف کنم اسناد مربوط به حوزه تاریخ دیپلماسی ایران، در طول تاریخ کهن ایران نه به درستی نگهداری شدند، نه باقی مانده‌اند. می‌شود گفت بیشترین تعداد و بیشترین حجم اسناد مربوط به تاریخ دیپلماسی ایران، شاید برای حوزه ۲۰۰ ساله اخیر است که در آرشیوهای ایرانی و عمدتاً در آرشیوهای کشورهای همسایه و بیشتر در آرشیوهای کشورهای اروپایی و غربی نگهداری می‌شوند. از این بابت ما برای مطالعات مربوط به تاریخ دیپلماسی ایران به خصوص برای دوره‌های پیش از دوره قاجار خلأها و شکاف‌های جدی داریم.»
او با تمجید از اقدام وزارت خارجه در جهت جمع‌آوری اسناد حوزه دیپلماسی در جهت بهره‌وری هرچه بیشتر از این اسناد پیشنهاد داد: «می‌شود با اعتنا به مندرجات اسناد دیپلماتیک، درس‌نامه‌های دیپلماتیک تدوین و تنظیم کرد. مسئله دوم رویکرد ایرانی به نظریه دیپلماسی است که اسناد آرشیوی حوزه دیپلماسی این امکان را فراهم می‌کند. اکنون زمان آن فرارسیده است که در حوزه تاریخ دیپلماسی به تدریج به سمت تبیین یک نظریه ایرانی تاریخ دیپلماسی حرکت کنیم. برای این منظور ما در دانشگاه تهران برنامه‌هایی را با عنوان تاریخ دیپلماسی ایران و تدبیر تاریخی ملت ایران تدارک دیده‌ایم و از امکانی که اکنون مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه فراهم کرده، می‌شود به سمت تبیین درس‌نامه‌های دیپلماتیک حرکت کرد و همین‌طور می‌شود با تمرکز بیشتری بر موضوع رویکرد ایرانی نظریه دیپلماسی توجه کرد.»
ایرانیان ملتی صاحب تاریخ‌اند
رضا شعبانی، استاد تاریخ دانشگاه شهید بهشتی به عنوان سخنران آخر این برنامه با تأکید بر اینکه «تاریخ زندگی مردم و پشتوانه فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، هنری، سیاسی، نظامی یک جامعه است»، ایرانیان را ملتی صاحب تاریخ دانست و افزود: «ما در دوران باستان حدود تقریباً سیصد سال تنها ابرقدرت موجود در دنیا بودیم و هیچ یک از این بی‌نزاکتی‌هایی را که امروز دنیای غرب به ما نشان می‌دهد در عرصه رفتارهای سیاسی، اجتماعی، اقتصادی از خود نشان ندادیم. بعد از آن نیز حدود ۱۲۰۰ سال یکی از دو ابرقدرت موجود در جهان بودیم.»
این استاد تاریخ سخنان خود را با این پرسش ادامه داد که «آیا تاریخ ایران تا امروز نشان داده است که ما جنگ تهاجمی داشتیم؟» و پاسخ داد که «ما ایرانیان هرگز به هیچ کشوری تهاجم نداشته‌ایم.»
این استاد تاریخ دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به اینکه ما مردمی بسیار ثابت‌قدم در عرصه تاریخ هستیم، گفت: «ملتی که سه هزار سال در منطقه‌ای چنین متزلزل زندگی کرده و مانده است، یک اتکا دارد و آن تاریخ است. این تاریخ در پشت ذهن هر فرد ایرانی نهفته است. ایرانی به ذات مردی است باشعور، بافهم و باوجدان.»
وی در ادامه بر قدمت نگهداری اسناد در تاریخ ایران تأکید کرد و افزود: «ما دژهایی داشتیم که در آن‌ها اسناد را نگه می‌داشتند. شاهنامه را ببینید حکیم توسی برای تربیت یک مرد سیاسی چقدر ظرایف به کار برده است. ما در تاریخ ایران بعد از اسلام بیش از صد کتاب در اصول ملک‌داری داریم مثل تذکره‌الملوک، نصیحه‌الملوک و... که نشان می‌دهد ایرانی چقدر ظرافت دارد، چقدر سنجیده است، چقدر فهمیده است.»
او در نهایت گریزی نیز به انتخابات اخیر آمریکا زد و با اشاره طعنه‌آمیزی به آن گفت: «می‌خواهم بگویم تاریخ فقط حافظه یک ملت نیست. ما تاریخ می‌خوانیم برای اینکه حافظه دیگر ملت‌ها را هم بدانیم. ما وقتی تاریخ آمریکا را نگاه می‌کنیم که چطور مردم به این سرعت تصمیم‌های عجیب و غریب می‌گیرند. می‌بینیم آمریکایی‌ها مردمی هستند که انباشته‌ای از همه جای دنیا هستند و آنچه ما می‌گوییم هویت و در رگ و ریشه مردم ایران وجود دارد در آن‌ها وجود ندارد.»
رونمایی از اسناد وزارت امور خارجه و افتتاح نمایشگاهی از نمونه‌هایی از آن بخش آخر برنامه امروز وزیر خارجه بود. ظریف نیز هدایایی را که در طول سه سال وزارتش از سوی مقامات کشورهای مختلف دریافت کرده بود، به موزه دیپلماسی اهدا کرد. او در هنگام اهدای نمادین یک تابلوی نقاشی از سوی مالزی از مجموعه هدایایش، این اقدام را ادامه اهدای هدایای وزیران امور خارجه به موزه دیپلماسی دانست و گفت که سنتی است که توسط علی‌اکبر ولایتی، کمال خرازی، منوچهر متکی و علی‌اکبر صالحی به او رسیده است.
نظر شما :