مرور اسناد: وقتی داشتن رادیو هم مجوز می‌خواست

اهمیت و تاثیر همین دستگاه ترانزیستوری در سال‌های دو جنگ جهانی و دیگر وقایع بین‌المللی به حدی بود که برخی از مورخان مشهور آن را یکی از عوامل مهم گسترش و اشاعه سریع اخبار و توسعه عطش جنگ به دیگر کشور‌ها دانستند. عاملی که بعد‌ها به تئوری تزریقی در علم ارتباطات اجتماعی معروف شد و دولت‌ها و اندیشمندان رسانه‌های جهان برای پرهیز از کشمکش و نبردهای جهانی امکان توسعه و گسترش دیگر وسایل نوین ارتباطی را فراهم کردند.

اولین فرستنده عمومی رادیو در ایران عصر رضاشاهی یک سال پیش از اشغال کشور توسط متفقین در ۴ اردیبهشت ۱۳۱۹ با نام «رادیو تهران» آغاز به کار کرد و تحت مجموعه اداره کل انتشارات و تبلیغات و به مدیریت دکتر عیسی صدیق اعلم اداره می‌شد. برای تعیین خط ‌مشی و سیاست رادیو، شورای عالی انتشارات برپا شد که اعضای آن‌ عبارت بودند از: علامه محمد قزوینی، محمدعلی فروغی (ذکاءالملک)، دکتر قاسم غنی، دکتر علی‌اکبر سیاسی (رئیس دانشگاه تهران)، دکتر رضا‌زاده ‌شفق، دکتر محمود افشار و استاد علینقی وزیری. کمی بعد این شورا افرادی را برای تهیه و تدوین برنامه‌های رادیو دعوت کرد که عمدتا از فرهنگیان و هنرمندان معتبر آن زمان به حساب می‌آمدند. معمولا این افراد شایسته و با ذوق از سایر وزارتخانه‌ها به اداره کل ‌انتشارات و تبلیغات منتقل می‌شدند.

محمد حجازی ملقب به مطیع‌الدوله (نویسنده و داستان‌نویس)، عبدالرحمن فرامرزی (نویسنده و مدیر روزنامه کیهان)، حسینقلی مستعان (داستان‌نویس)، ابوالقاسم پاینده (نویسنده)، ابوالقاسم اعتصام‌زاده و مشفق همدانی (مترجم) بخشی از این گروه بودند. بعد‌ها هنرمندانی چون مرتضی محجوبی، علی شهنازی، حبیب‌الله سماعی، حسین یاحقی، ابوالحسن صبا، حسین تهرانی و قمرالملوک نیز به این جمع پیوستند.

رسانه رادیو در حافظه ملی ایرانیان با خاطره و سرگذشت وقایعی چون اشغال ایران از سوی متفقین، تاجگذاری شاه جوان، حمله ارتش سرخ به آذربایجان، ملی شدن صنفت نفت، فرار شاه و ثریا، کودتای ۲۸ مرداد، اصلاحات ارضی و انقلاب سفید و در ‌‌نهایت انقلاب شکوهمند ایران گره خورده است. مروری بر اسناد دیده نشده‌ای از سال‌های اول فعالیت رادیو در ایران نشان می‌دهد که داشتن این جعبه صدا در ابتدا چگونه با مجوزهای دولتی ممکن بود و چه مسیری را طی کرد تا در کنج ایوان هر خانه‌ای جا گرفت؛ بدون مجوز دولتی و محدودیت حاکمیتی.  

***

۱ـ برنامه و جدول زمان‌بندی رادیو در ۱۳۲۰ آنگاه که این سازمان در زیر مجموعه وزارت پست و تلگراف و تلفن قرار داشت. برنامه‌هایی که بیشتر به اخبار داخلی و خارجی به زبان‌های مختلف می‌پرداخت و موسیقی غربی را میهمان خانه‌های مردم می‌کرد. رادیو در ابتدا به همین شکل که در برنامه‌ها مشاهده می‌شود وسعت چندانی نداشت و بیشتر به خبر و موسیقی غربی می‌پرداخت. بعد‌ها گفتار و نمایش نیز به رادیو اضافه شد و مباحثی از جمله متن‌های ادبی، تاریخ و جغرافیای ایران، کشاورزی، خانه‌داری و مسائل بهداشتی.

۲ـ سند زیر مجوز و تصدیق فروش رادیو است که طی نامه‌ای به ریاست اماکن عمومی اداره شهربانی شهرستان قم ارائه شده است. اعلام آن به دوایر نظارتی نشانه حساسیت حاکمیت آن زمان بود. حساسیت به نحوی بود که حتی تعداد لامپ‌های داخل رادیو و شماره متوالی آن هم در نامه‌های دولتی درج می‌شد. 


 

۳ـ سند زیر مربوط به نامه تصدیقی شرکت تجارتی گرامیان است که برای خرید رادیو داخل اتومبیل نیز باید مشخصات دستگاه مزبور را به اداره پست و تلگراف آن شهر ارائه می‌داد تا اجازه نصب پیدا کند.

۴ـ سند زیر مربوط به نامه‌ای است که سر ریدر بولارد ـ سفیر وقت بریتانیا ـ به احمد قوام، نخست‌وزیر نوشته که عطف به نامه‌ای است که پیش از آن به علی سهیلی، نخست‌وزیر پیشین ایران نوشته شده بود که ابراز نگرانی سفیر وقت بریتانیا را از رانندگانی بازتاب داده که اتومبیل خود را به وجود رادیو مزین کرده‌اند. حال آنکه این دستگاه و قدرت ارتباط‌ گیری آن، در موقعیت حساس جنگ بین‌الملل و اشغال ایران از سوی متفقین، می‌توانست به فرکانس‌هایی برای دشمن تبدیل شود.

۵ـ سند زیر مربوط به گزارش اداره اطلاعات داخلی بود که آیت‌الله بروجردی از زبان آیت‌الله بهبهانی نسبت به شاه گلایه کرده است. آیت‌الله بهبهانی گفته‌ که ایشان به شدت به شاه حمله کرده‌اند که چرا به مذهب و دین در مجامع عمومی از جمله رادیو توهین می‌شود. اشاره آیت‌الله بروجردی به تمسخر یکی از «دلقک‌های رادیو» نسبت به آیت‌الله فلسفی بود که بار‌ها از سوی این رادیو پخش شده است. آیت‌الله فلسفی یکی از روحانیون طراز اول آن زمان بود که در کنار حجت‌الاسلام راشد، سید محسن بهبهانی، سید حسن شیرازی و حکمت آل‌آقا در برنامه‌های رادیو به وعظ و تبلیغ دین اسلام می‌پرداختند.