۱۲۹۳: سال بی‌طرفی در جنگ جهانی
امید ایران‌مهر
احمد شاه در ۳۰ تیر ماه ۱۲۹۳ طی مراسمی که ناصرالملک برای برگزاری آن یکصد هزار لیره از بانک شاهی استقراض کرده بود، تاجگذاری کرد. تا پیش از آن، ناصرالملک به مدت ۴۶ ماه نائب‌السلطنه بود که نیمی از آن را در اروپا بسر برد. دورانی که ایران روندی قهقرایی را به سوی حاکمیتی چند پاره و مبتنی بر خواست خوانین مناطق مختلف طی کرد چنان که یک سال مانده به تاجگذاری، هر روز خبری از تجاوز، تعدی و حمله قشون این و آن دیار به مناطق مختلف کشور شنیده می‌شد و دولت مرکزی را یارای ممانعت نبود. یک روز دزدان افغان قریه‌های مرزی را تاراج و از مال و ناموس مردمان تهی می‌کردند و روزی دیگر قوای قزاق بالاجبار وارد جدالی نفس‌گیر با یاغیان کُرد می‌شدند. گاهی هم پیش می‌آمد که قوای بختیاری با مقاومت در برابر خواستۀ دولت مرکزی مبنی بر تحویل سلاح‌هایشان بنای طغیان می‌گذاشتند و با نیروی ژاندارم و تشکیلات نظمیه که ساختۀ دست مستشاران سوئدی بود درگیر می‌شدند و تا صد‌ها کشته نمی‌دادند پرچم تسلیم بالا نمی‌بردند. درگیری در اردبیل میان قوای قزاق و نفرات شاهسون، ناامنی در راه‌های جنوب ایران و حتی درگیری‌های قومی و مذهبی میان ایرانیان مسلمان و کلیمی با ده‌ها کشته و زخمی، از دیگر وقایعی بود که در سال منتهی به تاجگذاری احمد شاه نمودی از اوضاع نابسامان کشور به شمار می‌آمد.
در این میان، ناصرالملک که از شرایط کشور و عدم همراهی رجال مملکت برای سامان دادن به اوضاع ناامید بود، در بد‌ترین شرایط یعنی موعد شروع جنگ جهانی اول بار سلطنت را بر دوش جوانی قرار داد که هنوز به سن قانونی مندرج در قانون اساسی نرسیده بود. ظاهراً استناد ناصرالملک این بود که تاریخ تولد سلطان احمدمیرزا در پشت قرآن شعبان ۱۳۱۴ هجری قمری ذکر شده است و او در شعبان ۱۳۳۲ هجده سال تمام خواهد شد. در هر حال ناصرالملک دو هفته پس از انجام مراسم تاجگذاری و وصول مطالبات خود از دولت عازم بریتانیا شد. او علاوه بر این اقدام، ماهیانه ۱۰ هزار تومان حقوق نیز برای خود تعیین کرد که در آن تاریخ رقم بسیار سنگینی به حساب می‌آمد چرا که همزمان رئیس‌الوزرا هزار و پانصد تومان، وزرا هر یک هفتصد تومان و نمایندگان مجلس دویست تومان حقوق دریافت می‌کردند!
پنج روز پس از تاجگذاری، ناقوس جنگ در امپراتوری اتریش به صدا درآمد و سردمداران این کشور به صربستان اعلان جنگ دادند. یک روز بعد نیز با حمله آلمان به روسیه عملاً آتش جنگ جهانی اول شعله‌ور شد و با اعلان جنگ آلمان به دولت‌های فرانسه و بلژیک و حمله بریتانیا به آلمان بخش بزرگی از اروپا را درنوردید.
همزمان با سفر ناصرالملک که با آغاز جنگ همزمان شده بود، محمدعلی‌خان علاءالسلطنه رئیس‌الوزرا نیز از سمت خود استعفا داد تا احمد شاه جوان تنها‌تر از پیش، دست به دامان مستوفی‌الممالک شود و او را به تعیین کابینه مامور کند. کمتر از یک ماه بعد در اواخر مهرماه، سپاهیان هندی شهر آبادان را برای حفاظت مناطق شرکت نفت ایران و انگلیس اشغال کردند و زنگ خطر سرایت جنگ به داخل جدی‌تر از پیش به صدا درآمد. این چنین بود که احمد شاه در نهم آبان ماه طی فرمانی خواستار اعلام بی‌طرفی دولت ایران در جنگ بین‌الملل شد. در پیام شاه آمده بود: «نظر به اینکه در این اوقات متأسفانه بین دول اروپ نایره جنگ مشتعل است و ممکن است این محاربه به حدود مملکت ما نزدیک شود و نظر به اینکه روابط ودادیه ما بحمدالله با دول متخاصمه برقرار است برای اینکه عموم اهالی از نیات مقدسه ما در حفظ و صیانت این روابط حسنه نسبت به دول متحاربه مطلع باشند امر و مقرر میفرماییم که جناب مستطاب اجل اشرف افخم اکرم مهین دستور معظم مستوفی‌الممالک، رئیس‌الوزرا و وزیر داخله فرمان ملوکانه را به فرمانفرمایان و حکام و مأموران دولت ابلاغ دارند که دولت ما در این موقع مسلک بی‌طرفی را اتخاذ و روابط دوستانه خود را با دول متخاصمه کماکان حفظ و صیانت مینماید و به این لحاظ مأموران دولت را باید متوجه نمایند که نباید وجهاً منالوجوه براً و بحراً کمک به همراهی و یا ضدیت هر یک از دول متخاصمه نموده و یا اسلحه و ادوات حربیه برای یکی از طرفین تدارک و یا حمل کنند و باید از طرفداری با هر کدام از دول متحاربه پرهیز و احتراز نموده، مسلک بی‌طرفی دولت متبوعه خود را کاملا رعایت نمایند و در تکمیل حفظ بی‌طرفی و صیانت روابط حسنه باز آنچه هیات دولت ما مصلحت داند و به عرض برسد در اجرای مقررات آن امر ملوکانه شرف صدور خواهد یافت.»
پس از احمد شاه، مستوفی‌الممالک رئیس‌الوزرا نیز همان روز بی‌طرفی ایران در جنگ بین‌الملل را طی بیانیه‌ای رسمی اعلام کرد، اما این تمهیدات نیز مانع از تجاوز قوای بیگانه به ایران نشد. هنوز یک هفته از فرمان شاه نگذشته بود که کرد‌ها به مرزهای غربی ایران حمله کردند و وارد شهر همدان شدند. یک ماه بعد در جریان افتتاح دوره سوم مجلس شورای ملی احمد شاه بار دیگر بر بی‌طرفی ایران تاکید کرد اما این بار با حمله سپاهیان آلمان و ترک به مناطق جنوبی و مرکزی ایران مواجه شد. پس از آن سپاه عثمانی با کمک کرد‌ها تجاوز به خاک ایران را آغاز کرد، تبریز و ارومیه را به تصرف خود درآورد و پیشروی خود را به سمت مناطق شمالی پی گرفت. ورود قوای عثمانی که با کمترین مقاومتی از سوی نیروهای ایرانی مواجه نشده بود پای روسیه را به خاک ایران باز کرد و در ششم بهمن ماه ۱۲۹۳ جنگی شدید میان قوای روس به فرماندهی ژنرال باراتف با قوای عثمانی در شهرهای تبریز و ارومیه درگرفت که ظرف ۴۸ ساعت با پیروزی روس‌ها و تصرف کامل منطقه آذربایجان توسط آنان، به پایان رسید. در این جدال عده زیادی از اهالی آذربایجان کشته و گروه کثیری بی‌خانمان شدند. مدتی بعد دولت مرکزی، محمدحسن میرزا ولیعهد را به فرمانفرمایی آذربایجان منصوب کرد تا شاید اندکی از بحران در منطقه بکاهد.
در تهران نیز به تبع مناطق دیگر کشور اوضاع چندان به سامان نبود. تقابل نیروهای درگیر در جنگ به داخل خاک ایران کشیده شده بود چنان که ۱۲ اسفند ماه خبر رسید واسموس کنسول آلمان در شیراز و گروهی از همکاران او در نزدیکی بهبهان توسط افسران بریتانیایی بازداشت شده‌اند. خبری که چون به تهران رسید، اعتراض آلمان به وزارت خارجه ایران و عذرخواهی میرزا حسن‌خان ظهیرالملک، وزیر خارجه را در پی داشت. بحران چنان بالا گرفت که میرزا حسن‌خان مستوفی‌الممالک رئیس‌الوزرا نیز تاب نیاورد و در ۲۰ اسفند ماه ۱۲۹۳ استعفای خود را به احمد شاه تقدیم کرد.
سال ۱۲۹۳ در شرایطی به پایان رسید که اوضاع نابه‌سامان با روی کار آمدن مشیرالدوله نیز به سامان نشده بود هر چند او با درخواست لغو قانون اختیارات مورگان شوستر تلاش‌هایی برای خلع ید بیگانگان انجام داد اما دولت او نیز همچون پیشینیانش دولت مستعجل بود و تا اواسط بهار سال بعد بیشتر دوام نیاورد. این در حالی بود که قوای بیگانه در هر کوی و برزن «ایران بی‌طرف» جولان می‌دادند و به قول ژنرال سر پرسی سایکس، ژنرال بریتانیایی «در این استان و آن استان رژه می‌رفتند». احمد شاه که اعلام بی‌طرفی‌اش بی‌فرجام مانده بود، برای رهایی از حضور بیگانگان در خاک ایران، راه سختی در پیش داشت.
اعلام بی‌طرفی ایران در جنگ جهانی اول
تاریخ: ۹ آبان ۱۲۹۳
بازیگران اصلی: احمد شاه قاجار، میرزا حسن‌خان مستوفی‌الممالک
فرجام: با حمله نیروهای عثمانی، روس و انگلیس خاک ایران از گزند جنگ در امان نماند و طی چهار سال به تناوب در اشغال قوای مختلف بیگانه بود.
نظر شما :