رونمایی از کتاب پزشک اتریشی ناصرالدین شاه

به گزارش خبرگزاری مهر، صد و سی هشتمین شب از شب‌های مجله بخارا به ادوارد یاکوب پولاک اختصاص داشت که غروب یکشنبه ۱۲ آبان ماه ۱۳۹۲ با همکاری مؤسسه فرهنگی هنری ملت، دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار، گنجینه پژوهشی ایرج افشار و انجمن فرهنگی اتریش برگزار شد.

علی دهباشی در آغاز این مراسم به رونمایی از کتاب «نامه‎های و گزارش‎های پزشکی پولاک» که به همت کیکاووس جهانداری و افسانه جلیل‌زاده از آلمانی به فارسی ترجمه و تصحیح شده است، در این برنامه اشاره کرد و با نقل بخشی از مقدمه این کتاب به نقل از جهانداری در معرفی پولاک، گفت: ادوارد پولاک در سال ۱۸۱۸ متولد شد و در هشتم اکتبر ۱۸۹۲ در وین درگذشت. دکتر پولاک از ۱۸۵۱ تا ۱۸۶۰ در ایران زندگی کرد و از سال ۱۸۵۵ به بعد طبیب مخصوص ناصرالدین شاه بود و در سال ۱۸۸۲ هم به ایران سفر کرد و به خصوص به مطالعه و تحقیق در منطقۀ الوند پرداخت و بعد‌ها نیز در وین به تدریس زبان فارسی مشغول شد.

در ادامه این نشست، گابریله یوئن نماینده سفارت اتریش در این برنامه در سخنانی گفت: موضوع اصلی کتاب حاضر ادوارد یاکوب پولاک پزشک و شخصیتی است که تجربه‌های چندین سالۀ او در این کشور تأثیر فراوانی بر رشد دانش بین اتریش در عصر امپراتوری‌هابسبورگ و ایران داشته است. از دیگر سو او به عنوان نماینده مدرسۀ پزشکی وین به بنیانگذاری پزشکی مدرن در ایران یاری رساند. پولاک با دانش خود از ایران به همکارانش در وین نیز یاری رساند. او در مقام پزشک مخصوص ناصرالدین شاه قاجار از اعتبار و نفوذ زیادی برخوردار و پس از بازگشت به اتریش شخصیت اصلی در انتقال علوم بین وین و تهران بود.

افسانه گشتر (جلیل‎زاده) سخنران بعدی این مراسم بود که موضوع سخنرانی وی نامه‌ها و گزارش‌های پزشکی یاکوب ادوارد پولاک ـ دوره گذار از طبّ قدیم به طبّ جدید بود و گفت: یک نمونه قابل توجه از انتقال «طب وین» به ایران در نیمه دوم از قرن نوزدهم، مربوط به فعالیت‌های یاکوب ادوارد پولاک است. در یک دوره تاریخی که قدرت‌های بزرگ اروپایی ـ روسیه، بریتانیای کبیر و فرانسه ـ در پی تسلط سیاسی و اقتصادی در ایران بودند، پولاک به عنوان شخصی غیرسیاسی از سوی دولت ایران مامور تدریس طب، آناتومی و جراحی در مدرسه دارالفنون شد. او تا سال ۱۸۶۰ م در ایران ماند و در نهادینه کردن آموزش طب به عنوان یک بخش اساسی از نظام مدرن آموزشی‌ سهمی اداء کرد.

وی افزود: بخش پزشکی دارالفنون در سال ۱۹۱۹ م به یک مدرسه مستقل طب درآمد. این مدرسه پیشتاز دانشکده پزشکی دانشگاه تهران بود، که در ۱۹۳۴ میلادی تأسیس شد. پولاک را کار‌شناسان تاریخ ایران، بیش از هر چیز دیگر از طریق اثر معروفش به نام: «ایران ـ سرزمین و ساکنانش. توصیفاتی مردم‌نگارانه» می‌شناسند. این کتاب توسط کیکاووس جهانداری به فارسی ترجمه شده و تحت عنوان: «سفرنامه پولاک: ایران و ایرانیان» انتشار یافت. ایران ـ مورخین آنگلوساکسون بیشتر به این ترجمه و کمتر به نسخه اصل آلمانی‌زبانش تکیه کرده‌اند. بدین ترتیب معروفیت نسبی پولاک در ادبیات موضوعی انگلیسی زبان معاصر را مدیون این ترجمه هستیم. چند سال پیش ایرج هاشمی‌زاده خطاب‌های چاپی از پولاک درباره «معلمین اتریشی در ایران» را ترجمه کرد که در نشریه بخارا، سال ۱۳۸۶ش، شماره ۶۴، ص ۲۲۵‌ـ‌۱۹۵ به چاپ رسید.

سخنران بعدی این مراسم دکتر سعید فیروزآبادی بود که با موضوع ادوارد یاکوب پولاک و هنر و فرهنگ ایران در سفرنامه‌اش به سخنرانی پرداخت و گفت: از دورۀ شاه اسماعیل اول که نخستین تبادل فرستادگان بین دو کشور ایران و اتریش اتفاق افتاد، تاکنون پانصد سال می‌گذرد. در این میان حضور اتریشی‌ها در ایران پیوسته وجود داشته است و اوج آن مربوط به دورۀ قاجار و تأسیس دارالفنون می‌شود. از کرشیش که نخستین نقشۀ دارالخلافۀ تهران را کشید تا پولاک، همگی سرمنشا خدمات فراوانی به ایران شدند. حتی در همین زمان گاستایگرخان اتریشی و اهل تیرول در نظم قشون ایران و کارهای راهسازی زحمات فراوانی کشید. این سابقه نشان از روابط عمیق دو کشور در برهه‌های تاریخی به رغم همۀ ممانعت‌های کشورهای بزرگ در گذشته و حال دارد.

سپس نوبت به سخنران بعدی این مراسم رضا عطاریان دندانپزشک و پژوهشگر ارشد گروه واژه‌گزینی فرهنگستان زبان و ادب فارسی رسید که بیشتر به وجه پزشکی پولاک در ایران پرداخت و مضمون سخنرانی وی نقش پولاک و شلیمر در شکل‌گیری واژه‌گزینی و اصطلاح‌شناسی نوین پزشکی در زبان فارسی بود.

او گفت: ورود علوم جدید به ایران و تأسیس مدرسه دارالفنون در سال ۱۸۵۱ میلادی (۱۲۳۰ شمسی) بالطبع تألیف کتاب‌های درسی در هر یک از زمینه‌های مورد تدریس در آن مدرسه را در پی داشت. مؤلفان این کتاب‌ها یعنی معلمان و مترجمان مدرسه دارالفنون ناگزیر بودند که برای بیان مفاهیم علمی و تخصصی جدید و تفهیم و تفاهم آن‌ها از معادل‌های مناسب فارسی در برابر اصطلاحات فرانسه که زبان علمی آن روزگار بود، استفاده کنند. بدین ترتیب، اولین نشانه‌های شکل‌گیری یک زبان تخصصی برای بیان مفاهیم موجود در علوم و فنون جدید در زبان فارسی، پدیدار گشت. در حوزۀ واژه‌گزینی و اصطلاح‌شناسی نوین پزشکی، دکتر یاکوب ادوارد پولاک اتریشی و دکتر یوهان لوییس شلیمر هلندی، نقشی بنیادین داشتند. شلیمر پولاک را بنیانگذار سنت تدریس پزشکی اروپایی به زبان فارسی و پیشگام در راه ایجاد زبان علمی بومی در ایران می‌داند و در مقدمه فرهنگش می‌گوید: بخش تشریح این کتاب کاملا مدیون تحقیقات ارزنده و تلاش خستگی‌ناپذیر استاد سابق دارالفنون دکتر یاکوب ادوارد پولاک اهل وین است. پولاک به جای مجبور کردن دانشجویان پزشکی در آموزش زبان فرانسه برای استفاده از کلاس‌های پزشکی به این زبان، خود به آموختن زبان فارسی پرداخت تا بتواند درس‌های خود را به زبان مادری دانشجویان ارائه دهد. جانشینان او نیز خواه نا‌خواه مجبور شدند راه بنیانگذار تدریس پزشکی اروپایی به زبان فارسی را ادامه دهند.

عطاریان در بخشی دیگر از سخنان خود به استفاده پولاک از واژه‎های موجود در طب قدیم پرداخت و افزود: جایگاه پزشکی در مقایسه با سایر رشته‌های دارالفنون قدری متمایز بود، چرا که در کنار پزشکی اروپایی، طب سنتی و یا به تعبیری طب کلاسیک ایرانی ـ اسلامی نیز به دانشجویان تعلیم داده می‌شد. لذا دانشجویان با واژگان و اصطلاحات دو نظام مختلف اصطلاح‌شناختی مواجه بودند که در پاره‌ای از موارد با یکدیگر هم‌پوشانی داشتند. پولاک به خوبی به این امر واقف بود و لازم می‌دید که پیش از واژه‌گزینی و واژه‌سازی برای اصطلاحات فرانسه نخست کتاب‌های فارسی طب قدیم را مطالعه کرده و تا حد امکان از واژه‌ها و اصطلاحات موجود آن‌ها برای بیان مفاهیم مشترک با طب جدید استفاده کند تا از واژه‌گزینی‌های غیرضروری و تشتت اصطلاحات جلوگیری شود.

فرید قاسملو آخرین سخنران این نشست بود که با موضوع پولاک، محلی برای نزاع بر سر پزشکی نوین در ایران، سخن گفت و یادآور شد: ویلم فلور در گزارش بسیار جالبی که تحت عنوان سلامت مردم ایران در عصر قاجار تهیه کرده است به درستی به این موضوع پرداخته که فضای عمومی و سطح دانش پزشکی هر جامعه را باید ورای آثار پزشکی تالیف شده در آن عصر دید. روایت دیگری از این نوشته فلور می‌تواند ناظر به این واقعیت باشد که سطح دانش پزشکی هر عصری در یک جامعه خاص و از آن میان جامعه ایران نه در لابه‌لای سطور آثار پزشکی آن عصر، بلکه در جاهایی دیگر از جمله گزارش‌های اقتصادی و اجتماعی و... به دست می‌آید.

در پایان این مراسم جامی نقره کار صنعت‎گران اصفهان از سوی مؤسسه فرهنگی هنری ملت به کیکاووس جهانداری اهدا شد.