عهدنامه گلستان، پایان جنگ اول، آغاز جنگ دوم- مازیار بهروز

پس از گذشت دویست سال از عهدنامه گلستان که پس از جنگی طولانی بین دو کشور روسیه و ایران بسته شد و در ‌‌نهایت باعث از دست رفتن مناطقی از ایران شد به بهانه مرور تاریخ می‌توان به چند نکته کلیدی این رخداد پرداخت.

 

نکته اول اینکه این عهدنامه اولین موافقت‌نامه‌ای بود که دولت ایران با یک دولت غربی و از نقطه ضعف به امضا می‌رساند. این عهدنامه شامل تایید شاه ایران بر ضمیمه شدن مناطقی از قفقاز (گرجستان، قره‌باغ، گنجه، داغستان، شیروان، شکی، قبه، دربند، بادکوبه (باکو) و بخشی از تالش) به خاک روسیه بود. ایران اگرچه در دوران جدید با دولت‌های غربی موافقت‌‌نامه‌هایی امضا کرده بود اما این اولین بار بود که چنین عهدنامه‌هایی را پس از چند شکست نظامی سنگین به امضا می‌رساند.

 

نکته دوم اینکه زمانی که در سال ۱۸۰۳ یورش ارتش روسیه به گنجه و سپس در تابستان آن سال به ایروان آغاز شد هیات حاکمه ایران با تمام قوا واکنش نشان داد. مصاف ایران با روسیه کمبودهای نظامی و فناوری این کشور را آشکار و فتحعلی‌شاه را مجاب کرد تا فرمان اصلاحات و تاسیس نظام جدید را صادر کند و نایب‌السلطنه عباس میرزا و دارالسلطنه تبریز را رهبر خط مقدم جبهه نبرد اعلام کند. اما مرحله اول جنگ ایران و روس که به معاهده گلستان منجر شد در عمل طولانی، پرهزینه و بی‌پایان به نظر می‌رسید. اقتصاد و امکانات ایران در آن سال‌ها (۱۸۰۴ / ۱۸۱۳) عملا امکان ادامه یک جنگ فرسایشی و پرهزینه را نداشت.

 

نکته سوم اینکه شکست سپاه ایران در دو نبرد اصلاندوز (۱۸۱۲ اکتبر) و لنکران (ژانویه ۱۸۱۳) دو تاثیر متفاوت در دارالخلافه تهران و دارالسلطنه تبریز داشت. در تبریز عباس میرزا و مشاورانش از جمله میرزا عیسی فراهانی (قائم مقام بزرگ) این شکست را تاکتیکی ارزیابی کرده و معتقد بودند قادر خواهند بود در مدت کوتاهی آماده نبرد مجدد شوند. در تهران اما فتحعلی‌شاه و مشاورانش از جمله صدراعظم، میرزا شفیع مازندرانی بر این عقیده بودند که مخارج این جنگ کمرشکن است و نتایج مثبت آن کم.

 

دو عامل دیگر شاه را مجاب ساخت که جنگ را خاتمه دهد و عهدنامه گلستان را بپذیرد. اول آغاز شورش‌های منطقه‌ای به خصوص در خراسان بود که نیاز به واکنش سریع داشت و دوم حضور گور اوزلی سفیر بریتانیا در تهران پس از عقد یک معاهده دوستی و همکاری با دربار ایران بود و فشار او بر فتحعلی‌شاه برای قبول کردن آتش‌بس.

 

سفیر بریتانیا نگران جنگ روسیه با ناپلئون بناپارت بود که همزمان با جنگ ایران در جریان بود. او می‌خواست روسیه تمام توان خود را معطوف به آن جنگ کند. اوزلی به فتحعلی‌شاه قول داد که در صورت قبول قرارداد گلستان وی و دولت بریتانیا برای بازپس‌گیری بخشی از مناطق تحت اشغال روسیه با تزار وارد مذاکره خواهند شد. قابل ذکر است که مداخله بریتانیا راه به جایی نبرد و روسیه هیچ زمینی را به ایران پس نداد که این یکی از دلایل جنگ دوم ایران و روس بود.

 

نکته آخر اینکه هیچ یک از طرفین امضاکننده گلستان از نتیجه کار راضی نبودند. گور اوزلی سفیر بریتانیا در نوشتن عهدنامه گلستان نقش مهمی داشت. عهدنامه طوری نوشته شده بود تا هر دو سوی جنگ بتوانند آن را امضا کنند ولی هیچ یک راضی نباشند. برای روسیه این واقعیت که ایروان، نخجوان، بخش‌هایی از جنوب قراباغ و تالش در اختیار ایران باقی ماند همچنان ناراحت‌کننده بود. از آن سوی نیز با بی‌نتیجه ماندن فعالیت‌های دیپلماتیک برای بازپس‌گیری مناطق اشغال شده و اینکه ایران در جنگ اول دو کشور دچار شکست قطعی نشده بود این تفکر را دامن زد که شاید بتوان مناطق از دست رفته یا حداقل بخشی از آن را پس گرفت.

 

از این منظر به نظر می‌آید هر دو سوی جنگ به عهدنامه گلستان نه به عنوان کلام آخر در جنگ بلکه به عنوان آتش‌بس موقتی نگاه می‌کردند و همین پایه گذار جنگ دوم دو کشور و عهدنامه ترکمانچای شد.

 

 

منبع: بی‌بی‌سی