روایات متفاوت از محاکمه و اعدام قاتل شهید مطهری
نقاشیان: شما از قول من گفته‌اید که ما او را قبل از اینکه محاکمه بشود، کشته‌ایم، بقیه را هم می‌کشیم!
معادیخواه: بله، ممکن است شما خواستید از من پنهان کنید!
نقاشیان: ببخشید، این سیاه‌نمایی است یا این جمله ما؟
معادیخواه: اگر شما نگفته باشید سیاه‌نمایی است، ولی اگر گفته باشید و انکار کنید چی؟
نقاشیان: این دوتا ادعاست دیگر.
معادیخواه: من می‌گویم ایشان چنین چیزی را به من گفته، ایشان می‌گوید من نگفته‌ام. این یک راهی دارد.
حقانی: شما راهش را بفرمایید.
معادیخواه: راهش این است که یا قسم می‌خورند یا...
حقانی: مباهله می‌کنند.
این بخشی از مناظرۀ عبدالمجید معادیخواه، رییس بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی و قاضی دوم دادگاه گروه فرقان با حمید نقاشیان عضو تیم حفاظت امام و از مسوولان عملیاتی پروژۀ فرقان است؛ مناظره‌ای که در پیوند با انتشار ویژه‌نامۀ نشریه «یادآور» متعلق به موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران دربارۀ ماجرای گروه فرقان و انتقادات معادیخواه نسبت به برخی نکات تاریخی مطرح شده در آن انجام شده است.
«فرقان» گروهی سیاسی- مذهبی به رهبری اکبر گودرزی، طلبۀ اخراجی از حوزه علمیه بود که در سال ۱۳۵۵ بنیان گذاشته شد. این گروه که نطفۀ آن در جلسات تفسیر قرآن چند مسجد تهران بسته شده بود، با تفسیر افراطی آیات قرآن برای اعضای خود اهداف مبارزاتی تعیین می‌کرد. اهدافی که پس از پیروزی انقلاب به حذف فیزیکی برخی چهره‌های نظامی و مذهبی نظام جمهوری اسلامی ایران انجامید. اکبر گودرزی، رهبر ۲۷ ساله این گروه تندرو، صاحب ۲۰ تفسیر قرآن و دو جلد تفسیر صحیفه سجادیه بود و یک جلد کتاب هم در مورد توحید نوشته بود. فرقانیان معتقد بودند روحانیت با مصادره انقلاب مانع تحقق آرمان‌های آن شده و از این جهت قتل روحانیون برجستۀ صدر انقلاب و برخی چهره‌های سیاسی که با جریان روحانیت همکاری کرده بودند را در برنامه کاری خود قرار داده بودند.
مهم‌ترین این ترور‌ها در نیمه اول اردیبهشت‌ماه ۱۳۵۸ صورت گرفت، وقتی که سرلشکر قره‌نی، نخستین رئیس ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران و آیت‌الله مرتضی مطهری، رییس شورای انقلاب به ضرب گلولۀ افراد نا‌شناس به قتل رسیدند و کشف اعلامیه‌هایی با امضای «گروه فرقان» در محل دو ترور، رسیدگی به یکی از پیچیده‌ترین پرونده‌های قضایی پس از انقلاب را کلید زد.
به گزارش «تاریخ ایرانی»، مناظره اخیر میان معادیخواه و نقاشیان که حدود ۳۴ سال پس از ترور شهید مطهری و سرلشکر قره‌نی انجام گرفته، نه تنها به شفاف شدن مباحث پیرامون این پرونده نیانجامیده که ابهاماتی تازه را نیز بر آن افزوده است؛ ابهاماتی که با نگاهی به روزنامه‌های آن زمان، پیچیده‌تر می‌شوند. مهم‌ترین مسائلی که در مناظره میان نقاشیان و معادیخواه مطرح شده و محل منازعه قرار گرفته‌اند، عبارتند از:
الف – تاریخ بازداشت گسترده اعضای اصلی گروه فرقان، تحقیقات و صدور کیفرخواست.
ب - نحوه ورود معادیخواه به پرونده و شرایط پرونده در آن زمان.
ج - چگونگی محاکمه و صدور حکم اعدام محمدعلی بصیری، قاتل شهید مطهری.
ضربه بزرگ به گروه فرقان چه روزی بود؟
هر چند عملیات بازداشت اکبر گودرزی رهبر گروه فرقان و ۴۵ تن از یارانش در زمستان ۵۸، به عنوان بزرگترین ضربه به گروه فرقان در یاد‌ها مانده است، اما برخی مسوولان پرونده می‌گویند بازداشت‌ها و تحقیقات پیرامون گروه فرقان از ماه‌ها پیشتر آغاز شده بود. در این میان حمید نقاشیان آغاز بازداشت‌ها را مربوط به اردیبهشت ماه می‌داند. عبدالمجید معادیخواه اما برای ردیابی بازداشت اعضای گروه فرقان به کیفرخواستی که توسط اسدالله لاجوردی در دادگاه پرونده فرقان خوانده شد، ارجاع می‌دهد. او می‌گوید: «در کیفرخواست آمده که خصوصا با موفقیت شب چهارشنبه ۵۸/۱۰/۲، یعنی عملیاتی که آن‌ها را دستگیر کردند...»
بر اساس اخبار روزنامه‌ها در ۴ بهمن ۵۸، سخن معادیخواه در مورد بیانیه دادستانی درست است. دادستانی انقلاب در بیانیه‌ای که همزمان با اعلام آغاز دادگاه گروه فرقان منتشر شد و در دادگاه توسط لاجوردی خوانده شد [اما در حقیقت به امضای شهید قدوسی رسیده بود]، از ضربه‌ای بزرگ خبر می‌دهد که در «شب چهارشنبه ۵۸/۱۰/۲» به گروه فرقان زده است.(۱)
این بیانیه که در مطبوعات وقت موجود است، سه پرسش ایجاد می‌کند. نخست اینکه آیا این بازداشت که به عنوان «بزرگترین ضربه به گروه فرقان» از آن یاد شده، آغاز بازداشت‌ها بوده است؟ نقاشیان تاکید دارد «خیر، همه را که ۵۸/۱۰/۲ نگرفتند...» او از جمله به بازداشت حمید نیکنام، ضارب سپهبد قره‌نی اشاره می‌کند: «یکی دو روز بعد از شهادت مرحوم مطهری، توسط دادگاه انقلاب دستگیر شده و در زندان قصر بوده. ما ایشان را از زندان قصر تحویل گرفتیم.» (۲) حرف او درست است چرا که در همان روز‌ها مقامات سپاه پاسداران از عملیات «چند ماهه» برای بازداشت اعضای فرقان خبر می‌دهند و از بازداشت‌هایی سخن می‌گویند که حتی چند روز پس از شهادت آیت‌الله مطهری آغاز شده بود.
ابهام دوم درباره روز دوم دی‌ماه ۱۳۵۸ است که در بیانیه دادستانی به آن اشاره شده؛ دادستان وقت در بیانیه خود از ضربه‌ای بزرگ در «شب چهارشنبه» سخن گفته در حالی که تاریخی که بیان کرده نه چهارشنبه که «یکشنبه» بوده است. این موضوع یکی از پایه‌های اسنادی در مرور ماجرای فرقان که بیانیه دادستانی در روز آغاز دادگاه‌هاست را زیر سوال می‌برد.
ابهام سوم آنکه از روزنامه‌های آن دوران برمی‌آید ضربه بزرگ به گروه فرقان نه در دوم دی‌ماه یا هر روز دیگری در اوایل دی‌ماه، که در ساعت ۲ بامداد روز چهارشنبه ۱۹ دی‌ماه به این گروه وارد شد. روزنامه اطلاعات روز ۲۲ دی‌ماه ۵۸ در گزارش اصلی خود از بازداشت رهبر و ۴۵ عضو گروه فرقان خبر داده و به نقل از یک مقام سپاه پاسداران می‌نویسد: «بعد از ترور استاد مطهری یک گروه بزرگ در سپاه که شامل دو اکیپ ضربت و اکیپ تجسس بود برای شناسایی اعضای گروه فرقان و بررسی چگونگی فعالیت این گروه تشکیل شد... این دو اکیپ شش ماه قبل فعالیت خود را شروع کرد. گروه تجسس پس از مدتی ردپای گروه فرقان را بدست آورد که امیدوارکننده بود. در فاصله‌ای که ما تحقیق می‌کردیم ترورهایی صورت گرفت و بعد از هر ترور، پاسداران چند نفر از اعضای گروه فرقان را دستگیر می‌کردند، که پس از بازجویی توانستیم اعضای گروه فرقان را به وسیله مشخصات گروهی دیگر از آن‌ها بدست بیاوریم و در این هنگام مرحله دوم کار ما شروع شد که با کنترل کردن تلفن‌ها خانه‌های تیمی گروه فرقان را شناسایی کردیم... پس از مراقبت‌های لازم در اطراف ۲۰ خانه تیمی، عاقبت ساعت موعد فرا رسید و در ساعت ۲ بامداد چهارشنبه گذشته [یعنی ۱۹ دی‌ماه] گروه عملیات وارد عمل شد. در اغلب خانه‌ها به وسیله گاز اشک‌آور اعضای گروه فرقان را دستگیر کردیم، ولی در بعضی از خانه‌های تیمی گروه، مانند خانه‌ای در خیابان جمالزاده، مجبور به تیراندازی شدیم. در آن خانه اکبر گودرزی، رهبر گروه فرقان با عده‌ای از اعضای گروه جلسه سری داشتند.»(۳)
روزنامه کیهان هم همان روز در گزارشی با عنوان «۸ ساعت درگیری مسلحانه برای دستگیری گروه فرقان» از انجام عملیات دستگیری رهبر و اعضای گروه فرقان «در بامداد روز چهارشنبه ۱۹ دی‌ماه [اربعین حسینی]» خبر داده است.(۴)
از سوی دیگر حمید نقاشیان می‌گوید: «۹۰ درصد بازداشت‌ها قبل از شهریور ۵۸ انجام شده بود»(۵)، در حالی که بیانیه دادستانی در آغاز محاکمات اعلام می‌کند که «با ضربه چهارشنبه ۵۸/۱۰/۲ باید گفت ۹۰ درصد کار این گروه خاتمه یافته است.»(۶) هرچند شاید نتوان گفت دقیقا چه زمانی «۹۰ درصد فرقان متلاشی شد» اما دستکم می‌توان بر اساس جمیع اسناد، از وقوع اشتباه در تنظیم متن بیانیه دادستانی [در بخش اعلام تاریخ ضربه بزرگ] سخن گفت.
قاتل شهید مطهری چه زمانی بازداشت شد؟
بعد از ضربۀ ۱۹ دی‌ماه اعلام شد عملا چیزی از فرقان برجای نمانده است اما به نظر می‌رسد این قضاوت استثنائاتی هم دارد. ۲۲ دی‌ماه ۵۸ که روزنامه‌ها از بازداشت ضربتی اعضای فرقان خبر دادند و از اینکه آنان به قتل شهید مطهری، دکتر مفتح، سپهبد قره‌نی، آیت‌الله قاضی طباطبایی، حاج مهدی عراقی و فرزندش حسام و سوءقصد نافرجام به جان هاشمی رفسنجانی اعتراف کرده‌اند، هنوز «عوامل ترور شهید مطهری» به عنوان مهم‌ترین ترور در کارنامۀ فرقان بازداشت نشده بودند. شاهد آنکه حدود ۱۰ روز بعد بود که روزنامه کیهان در صفحه اول چهارشنبه مورخ سوم بهمن‌ماه ۱۳۵۸ از بازداشت «عاملان ترور استاد مطهری» خبر داد: «در یک درگیری مسلحانه که بین افراد ستاد عملیاتی سپاه پاسداران و عاملین ترور شهید استاد مطهری رخ داد، یکی از عاملین کشته شد و یکی دیگر دستگیر شد. شخص دستگیر شده به زندان اولین منتقل شد و در مراحل اولیه بازجویی به ترور شهید استاد مطهری اعتراف کرد. تحقیق در این زمینه ادامه دارد.»(۷)
شاید خبر روزنامه اطلاعات در فردای همان روز که حکایت از دستگیری دو عضو دیگر فرقان دارد، برای روشن‌تر شدن جریان راهگشا باشد. در این خبر آمده است که «به دنبال پیگیری پاسداران برای دستگیری سایر اعضای گروه فرقان، در یک حمله به سوی خانه تیمی این گروه یکی از اعضای فرقان به نام «وفا قاضی‌زاده» که راننده ترور استاد شهید مطهری بود، مجروح و کشته شد.» در اطلاعیه سپاه پاسداران که روزنامه اطلاعات آن را منتشر کرده، آمده است: «روز گذشته [دوم بهمن ماه] ساعت ۸ بعدازظهر هنگامی که ۳ تن از کادرهای اصلی که مرد شماره یک نظامی گروه جزو آنان بود با هم قرار ملاقات داشتند پس از حدود ۴۵ دقیقه توسط یکی از واحدهای عملیاتی مورد حمله قرار می‌گیرند و این افراد علیرغم تاکید پاسداران برای تسلیم، مقاومت می‌نمایند که طی درگیری وفا قاضی‌زاده که نقش راننده ترور استاد مطهری را به عهده داشت، از ناحیه گردن مجروح می‌شود و تلاش در بیمارستان تا صبح امروز ادامه داشت ولی این تلاش‌ها نتوانست او را از مرگ نجات دهد.»(۸)
بعد‌ها اعلام شد عملیات ترور شهید مطهری با حضور دو تن از اعضای گروه فرقان انجام شد؛ محمدعلی بصیری، ضارب و وفا قاضی‌زاده راننده عملیات.(۹) روزنامه کیهان در سوم بهمن از درگیری میان نیروهای سپاه با «عاملان ترور شهید مطهری» می‌نویسد. بر اساس همین خبر که در روزنامه اطلاعات با ذکر نام وفا قاضی‌زاده درج شده، راننده ترور [قاضی‌زاده] در درگیری با نیروهای سپاه پاسداران کشته شده است و دو تن دیگر از عوامل که یکی از آن‌ها از عوامل ترور شهید مطهری بوده [بصیری] نیز در همان روز بازداشت شدند.(۱۰) اگر خبر روزنامه‌های اطلاعات و کیهان که به نقل از مسوولان وقت سپاه پاسداران درج شده، درست باشد یعنی عامل ترور استاد مطهری نهایتا ۴۸ ساعت پیش از آغاز محاکمه در دادگاه سری، بازداشت شده است.
بصیری و نیکنام چگونه محاکمه و اعدام شدند؟
بر اساس اخبار روزنامه‌ها، محاکمه سری گروه فرقان بدون حضور خبرنگاران از بامداد روز سوم بهمن‌ماه ۵۸ در دادگاه انقلاب آغاز شد و به گفتۀ نقاشیان نخستین قاضی این دادگاه آیت‌الله محمدی گیلانی بود. اینجاست که ماجرای جایگزینی قضات پیش می‌آید و اختلاف معادیخواه و نقاشیان درباره چگونگی محاکمه و صدور حکم بصیری ضارب شهید مطهری مطرح می‌شود. نقاشیان ورود معادیخواه را به پرونده فرقان این چنین شرح می‌دهد که «در اولین دادگاهی که شروع شد، آقای محمدی گیلانی قاضی بودند. بحث پاسخگویی متهم پیش آمد تا به جرائمی که توسط دادستان خوانده شده بود، جواب بدهد. آقای گیلانی شروع کردند به سوال کردن و نیکنام جواب می‌داد. هنوز جواب‌هایش تمام نشده بود، آقای گیلانی اظهار کردند لعنت بر شما! می‌دانید چه کسی را کشتید؟ می‌دانید مطهری که بود؟»(۱۱)
او می‌گوید: «وقتی چنین شرایطی میان قاضی و متهم رخ داد من احساس کردم این چیز بدی است و رفتم و آقای قدوسی را راضی کردم که قضات عوض شوند.» این چنین بود که نقاشیان برای پرهیز از قضاوت آیت‌الله گیلانی که به زعم او نمی‌توانست قضاوت بی‌طرفانه‌ای داشته باشد، به سراغ دریافت حکم قضات جدید رفت. نقاشیان می‌گوید سپس به قم رفته و با امام صحبت می‌کند، امام که مشغول خوردن شام بودند او را نزد آیت‌الله منتظری می‌فرستند و ایشان هم به همراه آیت‌الله علی مشکینی برای حجج‌الاسلام معادیخواه و ناطق نوری حکم قضاوت صادر می‌کنند.
در این فاصله اما روزنامه‌ها خبر از اعدام دو تن از متهمان اصلی پرونده می‌دهند: «دو نفر از اعضای گروه فرقان، سحرگاه دیروز تیرباران شدند. این دو تن محمدعلی بصیری و حمید نیکنام بودند که به اتهام قتل استاد مطهری و سرلشکر قره‌نی در شعبه اول دادگاه انقلاب اسلامی مرکز محاکمه شدند و دادگاه مجازات اعدام را برای آن‌ها، تعیین کرد. دادستان کل انقلاب اسلامی ایران، در این زمینه اطلاعیه‌ای به شرح زیر صادر کرده است:
بسمه تعالی. پیرو اطلاعیه قبلی، مبنی بر محاکمه گروه فرقان، آخرین جلسه دادگاه، در ساعت ۷ و ۳۰ دقیقه بعدازظهر روز پنجشنبه پایان پذیرفت. متهمین محمدعلی بصیری، فرزند نریمان، قاتل استاد مطهری و حمید نیکنام، فرزند احمد قاتل تیمسار قره‌نی، طی اقرار مکرر، به اعترافات پیشین خود، مجرم شناخته شدند و پس از اتمام جلسه دادگاه وارد شور شد و رای دادگاه ساعت ۱۰ و ۳۰ بعدازظهر مبنی بر مفسد فی‌الارض و محارب با خدا و خلق خدا بودن متهمین صادر گردید. رای صادره در ساعت یک و ۳۰ دقیقه جمعه، پنج بهمن ماه به اجرا گذاشته شد. دادستان کل انقلاب جمهوری اسلامی ایران – علی قدوسی»(۱۲)
شش روز بعد، حجت‌الاسلام معادیخواه با حکمی که روز ۱۲ بهمن ۱۳۵۸ به نام او و علی‌اکبر ناطق نوری صادر شد، به عنوان یکی از قضات منتخب، وارد پرونده می‌شود؛ اما در شرایطی که دو تن از متهمان اصلی پرونده پیش از ورود او به اعدام محکوم و حکمشان اجرا شده است. او دربارۀ مواجهۀ خود با خبر اعدام بصیری، ضارب شهید مطهری (و حمید نیکنام، ضارب سپهبد قره‌نی) در ابتدای قبول قضاوت این پرونده می‌گوید: «من وقتی رفتم اوین، رقتم که قاتل آقای مطهری را ببینم، گفتند: اعدامش کردیم! پرسیدم: چطور با این عجله؟ گفتند این‌ها حرف نمی‌زنند و می‌گویند شما کافرید و چنین و چنان. گفتم: اینکه حرف نمی‌زنند که نشد جواب، بالاخره باید کاری کرد.»(۱۳)
این یکی از موضوعات چالش‌برانگیزی است که در مناظره میان معادیخواه و نقاشیان مطرح می‌شود و بحث دربارۀ آن بالا می‌گیرد، آنجا که موسی حقانی [گردانندۀ مناظره] به گفت‌وگوی معادیخواه با مجلۀ شهروند امروز اشاره می‌کند که در آن، از فردی که به او خبر اعدام بصیری را داده بود، نام می‌برد. معادیخواه در آن گفتوگو می‌گوید حمید نقاشیان کسی بوده که خبر اعدام بصیری را به او داده است. موضوعی که نقاشیان آن را رد می‌کند و کار به پیشنهاد «مباهله» می‌کشد.
اما گذشته از این‌ها پرسش مهم‌تر آن است که اگر دلیل انتصاب قضات تازه آنچنان که آقای نقاشیان مطرح کرده، «شائبۀ بی‌طرف نبودن قاضی اول» باشد، این احکام اعدام را چه کسی صادر کرده است؟ نخستین قاضی دادگاه فرقان آیت‌الله محمدی گیلانی بوده و به احتمال زیاد این حکم باید از سوی ایشان صادر شده باشد. معادیخواه هم در گفتوگو با مجلۀ شهروند امروز در این باره می‌گوید: « نمی‌دانم. هنوز هم مشخص نیست. بعدا هم که مشغول کار شدم، دیگر نپرسیدم چه کسی این حکم را صادر کرده است. احتمالا آقای محمدی گیلانی باید حکم را داده باشد. چون اوین یک افرادی را برای این کار‌ها داشت. آن افرادی که آن زمان در اوین مشغول بودند، در راسشان محمدی گیلانی بود. بقیه نیروهای ایشان بودند.»(۱۴)
پی‌نوشت‌ها:
۱- محاکمه گروه فرقان آغاز شد، روزنامه اطلاعات، پنجشنبه، ۴ بهمن ۱۳۵۸، ص۱
۲- خطای روایت یا روایت خطا؟، میزگرد معادیخواه و نقاشیان، کتاب‌ماه فرهنگی تاریخی یادآور، سال پنجم، شماره نهم، دهم، یازدهم و دوازدهم، ص۴۱۵
۳- کشف برنامه‌های فرقان برای ترور شخصیت‌های مذهبی و سیاسی، روزنامه اطلاعات، ۲۲ دی ۱۳۵۸
۴- ۸ ساعت درگیری مسلحانه برای دستگیری گروه فرقان، روزنامه کیهان، ۲۲ دی ۱۳۵۸، ص۳
۵- خطای روایت یا روایت خطا؟، ص۴۱۵
۶- محاکمه گروه فرقان آغاز شد، روزنامه اطلاعات، پنجشنبه، ۴ بهمن ۱۳۵۸، ص۱
۷- عاملان ترور استاد مطهری بازداشت شدند، روزنامه کیهان، ۳ بهمن ۱۳۵۸، ص۱
۸- ۲ عضو دیگر فرقان دستگیر شدند، روزنامه اطلاعات، ۴ بهمن ۱۳۵۸، ص۲
۹- محاکمه سری اعضای گروه فرقان آغاز شد، روزنامه کیهان، ۴ بهمن ۱۳۵۸، ص۲
۱۰- ۲ عضو دیگر فرقان دستگیر شدند، روزنامه اطلاعات، ۴ بهمن ۱۳۵۸، ص۲
۱۱- خطای روایت یا روایت خطا؟، ص۴۱۴
۱۲- دو عضو گروه فرقان تیرباران شدند، روزنامه اطلاعات، ۶ بهمن ۱۳۵۸، ص۲
۱۳- خطای روایت یا روایت خطا؟، ص۴۱۶-۴۱۵
۱۴- تواب‌ساز نبودم، گفتوگو با عبدالمجید معادیخواه، شهروند امروز، شماره ۴۴، اردیبهشت ۱۳۸۷
نظر شما :