فهرست کتاب‌های فرنگی ناصرالدین شاه در کتابخانه کاخ گلستان
به نظر می‌رسد از عصر صفویان به این سو تا طلیعه قاجاریه، کتابخانه‌های سلطنتی و مجموعه‌های خصوصی شاهزادگان، علاوه بر دارا بودن نسخه‌های نفیس از کتب خطی به زبان‌های پارسی و عربی، برخی کتب چاپی اروپایی را نیز پذیرا بوده و در مجموعه‌های خویش جای داده بودند. نظیر کتابخانه شاه سلیمان صفوی که علاوه بر دارا بودن ۱۵ هزار جلد کتاب خطی و دست‌نویس، نزدیک به ۵۰۰ جلد کتاب‌های فرنگی به زبان‌های آلمانی، فرانسوی و هلندی را نیز در خویش جای داده بود، ژان شاردن سیاح فرانسوی که به ایران مسافرت کرده بود، در سفرنامه‌اش با عنوان سفر به ایران و هند شرقی درباره کتابخانه شاه سلیمان و کتب لاتین آن می‌نویسد: کتاب‌های کتابخانه شاهی ۱۵ هزار جلد است و بیشتر کتاب‌هایش به زبان‌های فارسی، عربی و ترکی است. در این کتابخانه دو صندوق هم از کتاب‌هایی به زبان اروپایی است. یکی از صندوق‌ها ۷۶ جلد کتاب دارد و صندوق دوم محتوی کتاب‌هایی است که پس از تصرف هرمز از طرف سپاهیان شاه عباس از کلیسای آن به غنیمت گرفته شده است، کتاب‌های این صندوق‌ها بیشتر به زبان‌های آلمانی و فرانسوی است و قسمتی از کتاب‌های خارجی از غارت خانه سفیر هلستن [هلشتاین] در ۷۰ سال قبل از این به دست آمده است. محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه نیز در کتاب مرآت‌البلدان، متذکر این کتابخانه و نفایس آن گردیده است.[iii]
این روند با بر آمدن قاجار شتاب بیشتری به خود گرفت؛ چرا که ارتباط میان مغرب زمین با مردم مشرق در اواخر قرن هجدهم و در آستانه قرن نوزدهم میلادی وجهه دیگری به خود گرفت و وارد مراحل نوینی گردید. در ۱۲۶ سال از زمان سقوط دولت قدرتمند صفوی در سال ۱۱۳۵ هجری قمری تا جلوس ناصرالدین شاه بر تخت، ایل قاجار از مردمانی چادرنشین و عشیره‌ای جنگاور، به دودمان شاهی ایران مبدل شد که تمام افتخارات سلطنت ایران عهد اسلامی را به دوش خویش می‌کشید. یکی از این افتخارات که قرن‌ها مایه مباهات سلاطین و سردمداران ایرانی بود، توجه ویژه ایشان به فرهنگ و به خصوص کتاب و کتابخانه بود و پدید آمدن کتابخانه‌های فراوان و پس پشت‌دار در قلمرو ایشان را می‌توان دلیل محکمی برای این ادعا دانست. ترک آشکار سنت‌های قبیله‌ای و ستیزه‌جویی با نظام‌های عشیره‌ای و نیل به راه و رسم پادشاهی و مظاهر آن در دوره سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار پدید آمد. در زمانه وی، دولت قاجار توانست علاوه بر استیلا بر ارکان مختلف حکومتی، دربار و دیوانی افسانه‌ای و مورد پسند نظام پادشاهی ایران را پی‌ریزی نماید. شخص شاه و ذوق و شوق او برای تجمل و شکوه دربارش باعث بازسازی ابعاد مختلف سلطنتی او در مقایسه با سر سلسله قاجار گردید. در میانه چنین تغییراتی کتابخانه سلطنتی نیز در قصر سلطنتی نوپای گلستان برای خویش جایگاهی شایسته یافت و میراث‌دار آثار برجای مانده از کتابخانه حضرت‌اعلی، کتابخانه شاهنشاهی صفوی شد. به نظر می‌رسد عدد نسخه‌های خطی آن همواره بر تعداد کتب چاپی فرنگی برتری داشته و حتی پس از انتقال مجموعه‌های فراوانی در علم جغرافیا، نظام و تاریخ توسط دیپلمات‌ها و محصلینی که در آن عصر از طرف عباس میرزا به فرنگ اعزام شده بودند، کتب فرنگی چندان در خور توجه نبوده باشند.
با آغاز نهضت‌های علمی و به خصوص نهضت ترجمه آثار مختلف اروپایی تعداد بیشتری از این دست کتاب‌ها وارد ایران و به خصوص دستگاه حکومتی نایب‌السلطنه در تبریز و کتابخانه‌اش شد. در این برهه ترجمه این آثار و آشنایی ایرانیان از ابعاد مختلف حیات اروپایی فزونی یافت و به نظر می‌رسد تا آغاز ولایتعهدی ناصرالدین شاه این اوضاع کماکان رویه رو به رشدی را طی می‌کرد. با آغاز ولایتعهدی ناصرالدین میرزا، آنچه از برکت وجود نایب‌السلطنه در تبریز باقی مانده بود همگی به ناصرالدین میرزا به ارث رسید و موجب دگرگونی در ساختارهای ذهنی وی و معارفه دستاوردهای مغرب زمین به ولیعهد شد. آنچه در دربار ایران در آن دوران اتفاق می‌افتاد، هیچ رنگ و بویی از اصلاحات و مسوولیت حکومتی نداشت. پادشاه بی‌خبر از جو متغیر بین‌المللی، هرگز به رقابت‌های خانمان‌برانداز اروپاییان برای استیلا به شرق نمی‌اندیشید و به مخاطرات حضور ایشان در قالب هیات‌های مداخله‌گر سیاسی و نظامی وقعی نهاده نمی‌شد. اطلاعات قابل اتکایی در تاریخ و جغرافیا وجود نداشت و از پیشرفت‌های فنی و علمی و صنایع رو به رشد دنیای نو حرفی در میان نبود. در این بین شاهزاده جوان (ناصرالدین میرزا) با کنجکاوی و ذهن کاوشگر خویش پاسخ این معماهای مغرب زمین را در میان نوع دیگری از نگاشته‌ها جستجو می‌کرد. به زعم نگارنده این تکاپو‌ها را از جانب وی می‌توان یکی از مهم‌ترین دلایل گرد آمدن کتب اروپایی در کتابخانه ولیعهد در تبریز و بعد‌ها در کتابخانه کاخ سلطنتی گلستان دانست. نگاه دقیق او به تاریخ، جغرافیا، تاریخ طبیعی و ادبیات و آثار فاخر مغرب زمین باعث گشوده شدن افق فکری نوینی در میان اطرافیانش و بعد‌ها به گاه سلطنت در دربار وی شد.
علاوه بر این کتاب‌ها، پس از فرار شاهزاده بهمن میرزا به خاک قفقاز کتابخانه وی نیز توسط ناصرالدین میرزا تصرف شد و کتاب‌های فرنگی آن و به خصوص آلبوم‌های بی‌نظیر و منابع مصور پنجره‌ای جدید از دنیای اروپا به رویش گشود؛ کتاب‌هایی شامل تصاویر سلاطین، ادوات و کشتی‌های جنگی متعدد و تصاویر گیاهان و جانوران سرزمین‌های دور و برخی از کتاب‌های مصور که دارای ترجمه‌هایی به فارسی نیز بودند را می‌توان از این دست برشمرد. به علاوه علاقه ولیعهد به اسباب و ادوات سرگرم‌کننده فرنگی مانند دوربین عکاسی که ژول ریشار در تهران برای محمدشاه به کار انداخته بود وصف‌ناپذیر می‌نماید. وی این فن را به نیکی آموخت و بعد‌ها، در زمانه سلطنتش نیز آن را مدتی با شور و شوق فراوان ادامه داد. نگاه خاص ولیعهد پس از به سر نهادن تاج نیز باعث شد تا همت بیشتر را مصروف امور مربوط به جمع‌آوری علوم فرنگستان بنماید. درخواست‌های متعدد وی از مترجمین و اروپاییان مقیم دربارش برای ترجمه متون مختلف مغرب زمین در طلیعه دهه‌های نخستین سلطنت، باعث پدید آمدن دقیق‌ترین ترجمه‌ها و مجموعه‌ای عالی از معارف اروپایی گردید و به نظر می‌رسد پایه‌های دارالترجمه خاص همایونی نیز در آن زمان ریخته شده باشد. این دستاورد‌ها را می‌توان با نگاهی هر چند کوتاه به چهار مجلد آغازین فهرست کتب خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران به راحتی درک نمود. این گونه، گشاده‌رویی عباس میرزا نسبت به جهان غرب و تشویقش از تلاش‌های نوگرایانه، سرمشق ناصرالدین شاه شد و از این رهگذر کتاب‌های چاپی مغرب زمین نیز در کتابخانه سلطنتی پادشاهی ایران جایگاه خاصی یافت و چه بسا رجوع شاه نیز به علت علاقه به آموختن زبان‌های اروپایی و استفاده از فرهنگ‌های لغت به این دسته از کتاب‌ها بیشتر بوده باشد.
در پاییز امسال، با همکاران گرامی، خانم‌ها آل‌احمد و معزی مشغول تصحیح متنی بودیم و برای دریافت مهمی به مجلد اول فهرست کتب فارسی کتابخانه ملی رجوع گردید، در اثنای یافتن مطلوب، سرور گرامی خانم آل‌احمد، بنده را متوجه نسخه خطی ارزشمندی فرمودند که عنوان آن «فهرست کتابخانه موزه همایونی» بود. با تدقیق و تحقیق در توصیف کتاب‌شناسی آن معلوم شد که این نسخه، فهرست کتب فرنگی کتابخانه ناصرالدین شاه قاجار است که در ربیع‌الاول ۱۳۰۱ هجری قمری توسط یکی از مستوفیان موزه و کتابخانه به نام عیسی که شاید منظور نظر میرزا عیسی‌خان گروسی باشد، تحریر و فهرست‌برداری شده است.[iv] در این فهرست، از کتاب‌های موجود در ۱۴ قفسه و دو بخاری بالا و پایین کتابخانه موزه که به نظر می‌رسد مقصود کتابخانه جدیدالاحداث کاخ گلستان در مجاورت اتاق موزه باشد، فهرست‌برداری صورت گرفته است. در این فهرست، در یک صفحه اسامی فارسی و در دیگر صفحه اسامی فرانسه آن کتاب‌ها آمده است. در هر صفحه علاوه بر ستون اسم کتاب دو ستون دیگر تحت عنوان مؤلف و مجلدات به فارسی و فرانسه ترتیب یافته است. علاوه بر این از این فهرست بر می‌آید که کتاب‌های موجود در بخاری پایین، فرهنگ‌های این کتابخانه بوده‌اند. از این فهرست نکات مهم و قابل توجهی را می‌توان دریافت؛ نخست آنکه باید این فهرست را جزو اولین فهرست‌نویسی‌های کتاب‌های لاتین پس از انتقال آن‌ها از کتابخانه قدیمی و دیگر محل‌های نگهداری آن‌ها در ماه صفر قوی ئیل ۱۳۰۱ هجری قمری دانست. دیگر آنکه معلوم می‌شود که نسخه‌های خطی و مرقعات، در قفسه‌های مجزا از کتاب‌های فرنگی نگاه داری می‌شده‌اند. این مطلب مؤید رده‌بندی اولیه در این کتابخانه است.
همچنین وجود ۱۴ قفسه و دو بخاری بالا و پایین نشان‌دهنده تعداد قابل توجهی کتاب فرنگی در کتابخانه سلطنتی می‌باشد. پیش از این به نظر می‌رسد کتاب‌ها در عمارت خروجی که موزه و اسلحه‌خانه شاه بود، نگاه‌داری می‌شده که پس از تخریب عمارت خروجی در سال ۱۲۹۶ هجری قمری و احداث موزه بزرگتری که آن را اتاق موزه یا تالار سلام و در دوره پهلوی آن را تالار تاجگذاری نامیده‌اند؛ اتاقی نزدیک به این تالار ساخته شده و عنوان کتابخانه را داشته است و به این ترتیب کتاب‌ها در آن جمع گردیده و مرتب شده بودند. امروزه از موقعیت دقیق کتابخانه و نحوه قرارگیری آن در نزدیکی تالار سلام اطلاعی در دست نیست. همین مقدار می‌دانیم که اتاق کتابخانه نزدیک اتاق موزه و به قولی قبل از آن بوده است. اشاره فهرست‌نویس به بخاری‌های بالا و پایین، با توجه به اینکه هم اکنون بخاری در اتاق موزه سابق وجود ندارد و با در نظر گرفتن بازسازی آن و دخل و تصرف ساختمانی که در دوره سلطنت پهلوی دوم در آن حادث گردید، اکنون جایگاه دقیق این کتابخانه در مجموعه کاخ سلطنتی گلستان برای ما پوشیده مانده است. تنها مطلب برجای مانده از اعتمادالسلطنه در روزنامه شرف به تاریخ جمادی‌الثانی سال ۱۳۰۰ هـ. ق موید چگونگی و موقعیت نسبی کتابخانه می‌باشد. اعتمادالسلطنه می‌نویسد:
کتابخانه در جنب موزه مبارکه همایونی است که چندین هزار جلد کتاب خطی و چاپی از کتب معتبره قدیمه و جدیده در آن هست و هر کتابی که اسم آن مسموع شده، در این کتابخانه شریفه نسخه آن موجود می‌باشد.
در صفحه آغازین این فهرست برچسب کتابخانه دولت علیه ایران از نوع دوم آنکه پس از صورت‌برداری‌های میرزا موسی مرآت‌الممالک به کتاب‌ها چسبانیده شده وجود دارد. آن طور که از دستخط برجای مانده از میرزا موسی بر می‌آید این کتاب ابتدا به عنوان سند در دفتر ثبت و ضبط اسناد دولتی وزارت مالیه فهرست‌نویسی شده اما در ادامه انتقال کتاب‌ها از کتابخانه اندرون وارد مجموعه کتابخانه سلطنتی شده است. این نسخه به خط نستعلیق خوب و خوانا و فرانسوی (خط لاتین شکسته) خوش ترکیب بر روی کاغذ فرنگی خط‌دار در ۱۵ برگ با ۲۰ سطر کامل کتابت شده است. جدول‌کشی ساده‌ای دور سطور وجود دارد که با زر و شنگرف و لاجورد و مرکب سیاه رسم شده است. جلد تیماج قرمز یک لایی با نقش‌های گل و بوته طلاکوب که به مرور زمان از بین رفته و تغییر رنگ داده است، می‌باشد. در پشت جلد برچسب بیضی کوچکی وجود دارد که روی آن عبارت «سیاهه کتاب‌های فرنگی که در کتابخانه‌های [کتابخانه‌های] بیرون است» و در زیر آن به نسخ عبارت «فهرست کتب» آورده شده است. در صفحه ۲۹ عبارت «به تاریخ شهر [پایین صفحه بریده شده] ربیع‌الاول۱۳۰۱» وجود دارد. همچنین در صفحه ۳۰ عبارت «چاکر خانه‌زاد عیسی» در پایین صفحه ملاحظه می‌شود. این کتاب به شماره ۱۹۰/ف در مجموعه کتب خطی کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسیده است.
ذکر این نکته لازم است که به علت ارزش استنادی فهرست حاضر و خوش خط بودن و زیبایی ترکیب چیدمان و تطبیق فهرست فرانسوی و فارسی، این اسناد به صورت تصویری در اختیار مطالعه کنندگان و پژوهندگان قرار می‌گیرد. بدیهی است در ادامه کار پژوهش بر ماترک کتابخانه سلطنتی، کوششگر، این فهرست و دیگر فهارس برجای مانده را به طور مفصل شرح و انتشار خواهد داد؛ انشاالله.
پی‌نوشت‌‌ها:
[ii]. بنگرید به: محمدرضا بهزادی و محمد مهدی چیت‌ساز «کتاب‌های اهدایی به پادشاهان قاجار، موجود در تالار ایران‌شناسی و اسلام‌شناسی کتابخانه ملی»، پیام بهارستان. د ۲، س ۲، ش ۸، تابستان ۸۲، صص ۵۰۴-۵۴۳.
[iii] محمدرضا بهزادی، «سرقت از کتابخانه سلطنتی؛ بازخوانی پرونده میرزا علی‌خان کتابدار (لسان الدوله)»، فصلنامه تخصصی تاریخ معاصر ایران. س۱۴؛ ش ۵۳ و ۵۴، بهار و تابستان ۸۹، صص ۱۵۳-۱۹۲.
[iv]. به نظر می‌رسد این فهرست، یکی از نخستین فهرست‌برداری‌هایی بوده باشد که از مجموعه کتاب‌های کتابخانه سلطنتی انجام پذیرفته است. کوششگر در حال تصحیح نسخه‌های ترجمه سفرنامه‌های شام شخصی فرانسوی، موجود در کتابخانه ملی است و از طریق مطابقت دادن خط این سفرنامه‌ها، با خط موجود در این فهرست، به نظر می‌رسد نویسنده و کاتب این فهرست میرزا عیسی خان گروسی مترجم دارالترجمه خاصه همایونی یا آن طور که خودش ذکر کرده مترجم ملتزم رکاب مبارک است.
منبع: پیام بهارستان
نظر شما :