برای مردی که نامش با نام دکتر مصدق خواهد ماند- ناصر تکمیل همایون
استاد جامعه‌شناسی و تاریخ معاصر ایران
۱– دوستی مرحوم دکتر محمود افشار (پدر ایرج افشار) با دکتر مصدق و معاضدت‌های مشترک در مخالفت با قرارداد شوم ۱۹۱۹ میلادی و نیز همکاری صمیمانه در انتشار مجله پربار آینده در دوره‌های نخستین.
۲– اثربخشی یاران میهن‌دوست و ملی دکتر محمود افشار، در فرزند دلبندش ایرج و آشنایی او با اندیشه‌ها و شخصیت‌ها و خط‌مشی‌های سیاسی ملی و فرهنگی از عنفوان جوانی در تحصیل در دانشکده حقوق تهران و بارور شدن تفکرات علمی و سیاسی به گونه‌ای که از همان روزگار، ایران دوستی را در پیوند با شناخت زمینه‌های فرهنگ و تمدن دیرپای آن انتخاب کند و تا پایان عمر در همان مسیر گام بردارد.
۳– ارتباط مختصر دکتر محمود افشار و دکتر محمد مصدق در مسایل ملکی (قریه مبارک‌آباد بهشتی و قریه عظیم‌آباد شهرری) و نوعی مباشرت ایرج افشار (۲۰ ساله) و رفتن نزد دکتر مصدق (در اسفند ۱۳۲۵ ش) و گفت‌وگو با او و تحت‌تاثیر مهربانی و خوش‌خلقی و دقت‌نظر او قرار گرفتن، به گونه‌ای که استاد گرانمایه دکتر باستانی پاریزی در چگونگی آن دیدار مطالب ارزنده‌ای مرقوم کرده‌اند.
۴– ایرج افشار در دوره زمامداری دکتر مصدق از دوستداران وی و نهضت ملی ایران بود، اما هیچ‌گاه در فعالیت‌های سیاسی و حزبی یا جبهه‌ای شرکت نداشت و همواره به کارهای کتابخانه‌ای و علمی خود می‌پرداخت ولی به دکتر مصدق و راه و روش سیاسی و استقلال‌طلبانه او اعتقاد داشت و چون با فرزندان او (مرحومان دکتر غلامحسین مصدق و مهندس احمد مصدق) دوستی داشت، به شیوه‌هایی ارتباط معنوی و فرهنگی خود را پس از کودتای شوم و ننگین ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، همواره با دکتر مصدق حفظ کرده بود و مکاتباتی شاید محرمانه با او داشت، که به دو سند گویا در این باره می‌توان اشاره کرد:
الف – اهدای عکس و دستخط دکتر محمد مصدق به ایرج افشار در تاریخ مهرماه ۱۳۴۱ از تبعیدگاه احمدآباد
ب – نامه‌های تاریخی از دکتر مصدق در جواب نامه ایرج افشار (در رابطه با تقلب و دسیسه‌کاری دربار و ساواک در قراردادن نام دکتر مصدق به عنوان «فراماسون» در جامعه آدمیت) که روشنگر یکی از واقعیت‌های تاریخی برای همه محققان حقیقت‌پژوه ایران معاصر است که به نقل آن مبادرت می‌شود.
احمدآباد، ۱۲ آذرماه ۱۳۴۴
قربانت گردم – مرقومه محترمه که حاکی از صحت و سلامت جنابعالی است عز وصول ارزانی بخشید و موجب کمال مسرت و خوشحالی گردید. راجع به انجمن‌هایی که در بدو مشروطیت تشکیل می‌شد و یکی از آن‌ها انجمن آدمیت بود، اطلاعی که دارم این است مرحوم میرزا عباسقلی در خانه خود این انجمن را تشکیل داد و هر که هم که می‌خواست عضو انجمن شود لازم بود کسی از اعضا او را معرفی کند و مبالغی هم بابت حق عضویت بپردازد و یکی از روز‌ها شخص محترمی به خانه من آمد، مرا دعوت نمود و با خود به انجمن برد. بعد‌ها در دو، سه جلسه بعد حاضر شدم و چون مجمع انسانیت تحت ریاست مرحوم مستوفی‌الممالک تشکیل شد و مرکب بود از آقایان آشتیانی‌ها، گرکانی‌ها و تفرشی‌های ساکن طهران و بنده را هم به سمت نیابت رییس انتخاب کردند و دیگر نتوانستم در انجمن آدمیت حاضر شوم. این است اطلاعات بنده که به استحضار رسید. در خاتمه ارادت خود را تجدید می‌نمایم.
دکتر محمد مصدق
۵ – اما آنچه ایرج افشار در شناساندن دکتر مصدق انجام داده است:
الف – فهرست کردن و نگهداری کتاب‌های اهدایی دکتر مصدق به مدرسه علوم سیاسی (دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران) و کتابخانه مرکزی دانشگاه در غرفه‌ای خاص با نام و نشان دکتر مصدق (این کار گرفتاری‌های زیادی را برای او پدید آورد).
ب – معرفی تالیفات دکتر مصدق به زبان فرانسه
۱ – مسوولیت دولت برای اعمال خلاف قانونی که از مستخدمان دولتی در موقع انجام وظایفشان صادر می‌شود و قاعده عدم‌تسلیم مقصرین سیاسی ۴۶ صفحه (پاریس ۱۹۱۳).
۲ – وصیت در فقه اسلامی (مذهب تشیع) (رساله دکترا)، ۲۳۰ صفحه (پاریس ۱۹۱۴)، ناگفته نماند که قسمت‌هایی از این رساله توسط دکتر احمد متین‌الدوله‌دفتری، علی معتمدی و نصرالله انتظام در سال ۱۳۰۲ در تهران در ۱۰۶ صفحه طبع شده است.
ج – معرفی تالیفات دکتر مصدق به زبان فارسی
۱ – کاپیتولاسیون و ایران – ۶۶ صفحه (تهران، عقرب = آبان ۱۲۹۳ شمسی)
۲ – شرکت سهامی در اروپا – ۱۰۳ صفحه (تهران، عقرب = آبان ۱۲۹۳ شمسی)
۳ – دستور در محاکم حقوقی- ۴۹۷ صفحه (تهران، اسد = مرداد ۱۲۹۴ شمسی)
۴ – مختصری از حقوق پارلمانی در ایران و اروپا برای آقایان محترم نمایندگان دوره پنجم تقنینیه- ۱۷۲ صفحه (تهران دلو = بهمن ۱۳۰۲ شمسی)
۵ – اصول قواعد و قوانین مالیه در ممالک خارجه و ایران قبل از مشروطیت و دوره مشروطه (جلد اول در تهران انتشار یافته است).
۶– مقالات دکتر مصدق:
- اسقاط دعاوی – مجله علمی، ش یک (۱۲۹۳ خورشیدی)
- «تصویب بودجه در پارلمان‌های مختلف» مجله آینده دوره یک (۱۳۰۴ خورشیدی)
- «انتخابات در اروپا و ایران» مجله آینده دوره دو، (۱۳۰۵ خورشیدی)
- «تابعیت در ایران» مجله آینده دوره دو، (۱۳۰۵ خورشیدی)
- «اصول مهم حقوق مدنی و حقوق تجارتی در ایران» مجله آینده دوره سه (۱۳۰۵ خورشیدی)
- «طرح پیشنهادی برای اصلاح قانون انتخابات» روزنامه اطلاعات (۲۳ اردیبهشت ۱۳۲۲)
- «مساله انتخابات» مجله آینده، دوره سوم (مهر ۱۳۳۳)
- «از خاطرات دکتر محمد مصدق» سالنامه دنیا، جلد هشتم (۱۳۳۱)
اطلاعاتی که در این بند نوشته شد از کتاب ارزشمندی که به اهتمام شادروان ایرج افشار در سال ۱۳۵۸ (انتشارات زمینه) به چاپ رسیده بود، نقل شده است. ایرج افشار در سال ۱۳۵۹ کتاب تقریرات مصدق را که در زندان توسط مرحوم سرهنگ جلیل بزرگمهر یادداشت شده بود، توسط «سازمان کتاب» انتشار داده است.
در پایان این نوشتار از زبان استاد باستانی پاریزی به مطلب دیگری اشاره می‌شود: «ایرج افشار مردی بود که در امانتداری و انصاف نمونه یک انسان کامل بود. بزرگترین رجال ایران خاطرات خود را که از جان عزیز‌تر می‌دانسته‌اند و اغلب به فرزندان و خانواده خود نمی‌سپردند، آن خاطرات و یادداشت‌ها را به افشار سپرده‌اند و او بدون اندک استفاده‌ای که از این آثار کرده باشد، به موقع و در امکانات مخصوص به چاپ و تکثیر آن پرداخته است. از آن جمله خاطرات و تالمات دکتر مصدق است که تنها در اختیار او بود (روزنامه اطلاعات ۲۱ اسفندماه ۱۳۸۹). این کتاب نفیس که نمونه‌ای از خاطرات‌نویسی دقیق و دور از خودمحوری و تظاهر است در سال ۱۳۶۴ با مقدمه‌ای از مرحوم دکتر غلامحسین مصدق (فرزند دکتر محمد مصدق) به کوشش ایرج افشار توسط انتشارات علمی به زیور طبع آراسته شد و تاکنون بیش از سه نوبت به چاپ رسیده است و مورد بهره‌برداری محققان و مورخان کشور قرار گرفته است.» به این‌سان نام ایرج افشار همواره با نام دکتر محمد مصدق زنده خواهد ماند.
منبع: روزنامه شرق
نظر شما :