نشست نقد کتاب جدید ونسا مارتین/ از فقر اطلاعاتی درباره دوره قاجار رنج می‌بریم
چگونگی پردازش مساله و اینکه چگونه خواننده را به درون مباحث آورده شود از ویژگی‌های یک کتاب تاریخی خوب است.
کتاب «عهد قاجار: مذاکره، اعتراض و دولت در ایران قرن سیزدهم» نوشته ونسا مارتین با برگردان حسن زنگنه عصر روز یکشنبه (۳۰ بهمن) با حضور منتقدان و تاریخ‌پژوهان در سرای اهل قلم موسسه خانه کتاب نقد و بررسی شد. در این نشست دکتر جواد سخا (کار‌شناس تاریخ)، جعفر گلشن (منتقد و پژوهشگر) و خدیجه معصومی (دبیر نشست) به بحث و گفت‌وگو در این باره نشستند.
سخا در این نشست گفت: در این کتاب به مفهوم عدل اشاره شده است، عدلی که در ذهن توده مردم بود و عدلی که در اندیشه سیاست‌گذاران قرار داشت. جامعه ایران در دوره قاجاریه بر اساس مبانی شریعت اسلامی پایه‌گذاری شده و یک مفهومی که از عدل و عدالت عنوان می‌شد این است که مردم از حکومت عدل می‌خواهند و حکومت نیز از آن‌ها عدالت می‌خواهد. پرسش اینجاست که عدالت در دوره قاجار بر اساس آثار اندیشه سیاسی چه معنایی پیدا کرده است؟
وی افزود: به گمانم آنچه بر این کتاب تأثیر منفی گذاشته است، ضعف بحث نظری است. کتاب اطلاعات بسیار خوبی دارد اما ضعف بحث نظری نقطه منفی این کتاب به شمار می‌رود. همچنین بیشتر واژه عدل به مفاهیم دوره صفویه برمی‌گردد، ولی در دوره قاجار عدل مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته است. نویسنده منابع بسیاری را از نظر گذرانده است ولی نتوانسته به تحلیل عدل و عدالت در دوره قاجاریه بپردازد.
سخا اظهار کرد: در فصل نخست کتاب جامعه ایران و ویژگی‌های جامعه ایران مطرح شده و پس از آن بازار و نقش کلان‌تر و داروغه شرح داده شده است. نویسنده هنگامی که از بوشهر سخن می‌گوید بحث را نیمه کاره رها کرده و در سال ۱۲۶۰ هجری شمسی آن را به پایان می‌رساند. ما از واکنش اهالی بوشهر در دوره محمدشاه اطلاعات خوبی داریم و دلیل اینکه نتوانسته‌ا‌ند هرات را تسخیر کنند مطرح شده است.
وی ادامه داد: شاید بتوان گفت میان پادشاهان ایران محمدشاه منحصر به فرد است و خود را ملزم می‌داند که عامه مردم را در جریان کار تسخیر هرات قرار دهد. آنچه در بوشهر مهم است پیوندی است که شکست هرات را از انگلیسی‌ها نشان می‌دهد اما واکنشی که پیش می‌آید این آگاهی را به تصویر نمی‌کشد.
ناصرالدین شاه بیشتر مورد توجه تاریخ‌نویسان است
وی افزود: تاریخ‌نویسانی که درباره قاجاریه می‌نویسند از دوره فتحعلی شاه گام‌های بزرگی برمی‌دارند و بیشتر به ناصرالدین شاه می‌پردازند و در دوره محمدشاه تنها به حاج میرزا آغاسی اشاره دارند و محمدشاه را پادشاهی بیمار نشان می‌دهند که از خود اراده‌ای نداشته و بیشتر سحر و جادو بر اندیشه آن‌ها مسلط بوده است.
سخا اظهار کرد: بحث اصلی نویسنده به این مساله اختصاص دارد که مردم آموخته بودند که چگونه با دولت چانه‌زنی کنند و اینکه مردم چگونه شیوه مبارزه با حکومت را یاد گرفته بودند و اینکه حکومت چگونه شیوه برخورد با مردم را آموخته بود و آیا شیوه برخورد حکومت با مردم در سراسر کشور یکسان بوده است یا نه؟
وی افزود: نویسنده می‌گوید اصلی‌ترین مساله در آن دوره مالیات بود و اینکه اکثر اعتراضات بر بحث مسایل دنیوی بوده و مردم این دغدغه را نداشتند که حکومت مسایل دینی را رعایت می‌کند یا نه بلکه اندیشه‌هایشان بیشتر بر سر مسایل دنیوی، مادی و مالیات بوده است. در یک جمله بگویم در این کتاب مباحث اخروی درباره دوره قاجاریه مطرح نیست و محور مساله و دغدغه مردم پرداخت مالیات بوده است.
سخا افزود: نویسنده بحث ایلات را به خوبی مطرح کرده و تئوری نویسنده نیز به روشنی آشکار است. در بخشی دیگر از نوشته‌ها می‌توان به طبقه روحانیون اشاره کرد که روحانیون طبقه‌ای بودند که بین مردم و حکومت حایل می‌شدند و بخشی از اعتبار خود را از این مساله به دست می‌آورند.
وی افزود: این مسایل نشان می‌دهد که بیش از ۹۰ درصد این کتاب را وجه تاریخ اجتماعی در بردارد و کامل‌ترین بخش کتاب نیز به اصفهان می‌پردازد و نشان می‌دهد که مردم در امر مبارزه با حکومت چقدر با تجربه شده‌اند و کدام گروه‌ها پیشرو هستند. تجار عموما بحث اقتصادی داشتند. همچنین در اصفهان با پدیده‌ای به نام لوطیان و اوباش روبه‌رو می‌شویم که اثرپذیری بسیاری در جامعه دارند.
سخا افزود: در دوره قاجاریه مردم از یک آزادی نسبی برخوردارند و در اعتراض با حکومت یکی از شاخصه‌های دوره قاجار اعتراض‌های مکرر مردم است که مردم به حکومت اعتراض بسیاری می‌کنند ولی حکومت با مردم مدارا می‌کند و مساله به خوبی و خوشی به پایان می‌رسد.
کمبود منابع درباره لوطیان و بردگان در دوره قاجاریه
سپس جعفر گلشن، منتقد و پژوهشگر در ابتدای سخنانش به ظاهر و مشخصات کتاب اشاره کرد و گفت: نگارش شناسنامه کتاب بسیار مهم است و این مساله را کتابخانه ملی به عهده دارد که فیپای کتاب را می‌نویسد اما من به ندرت دیدم که فیپای کتاب با شناسنامه آن یکسان باشد! در کارهای پژوهشی شناسنامه کتاب یکی از ضروریات محسوب می‌شود اما من در برخی مواقع دیده‌ام حتی عنوان کتاب در فیپا و شناسنامه متفاوت است و این یکی از معضلاتی است که کتابخانه ملی باید بیشتر و درست‌تر به آن بپردازد.
وی به نقاط قوت کتاب اشاره کرد و گفت: حسن زنگنه این کتاب را بسیار خوش ترجمه کرده است و این مساله مورد توجه نویسنده کتاب نیز قرار گرفته است زیرا مارتین به زبان فارسی آشنا است و جزو نویسندگان گروه تاریخ کشور انگلستان است که گرایش به اندیشه‌های مارکسیستی دارد و شاید بتوان گفت که از آن اندیشه تبعیت می‌کند و تاریخ را از پایین به بالا نگاشته است.
گلشن افزود: هنگامی که کتاب را مطالعه می‌کردم بیشتر بخش دوم کتاب نظر مرا جلب کرد؛ بخش‌هایی که به لوطیان و بردگان اختصاص داشت، زیرا به لوطیان و بردگان در دوره قاجاریه کمتر پرداخته شده ولی نویسنده این موضوع را به خوبی جدا کرده و به آن پرداخته است. نویسنده بسیار روشمند به تاریخ نگریسته است و پژوهشی درخور ارایه داده است.
وی افزود: نکته ویژه این است که مارتین انگلیسی است ولی به بوشهر، اصفهان و شیراز سفر کرده و با زبان فارسی به خوبی آشناست و حتی به سراغ نسخه‌های خطی و اسناد آن روزگار رفته و به منابع انگلیسی نیز دسترسی خوبی داشته است.
گلشن ادامه: نویسنده معتقد است که حفظ کشور در برابر افراد بیگانه ساختار‌ها و راهکارهایی دارد و تمام این استدلال‌ها را با این نظریه می‌آورد که چانه‌زنی با دولت از جمله مواردی است که کانون محوری نظریه خود قرار داده است. اینجا این مساله به ذهن من خطور می‌کند و برای من روشن نیست و آن مساله چانه زنی با دولت است که آیا با حاکمیت تعامل می‌کند یا نه؟
وی اظهار کرد: نقش علما و روحانیون در دوره قاجار و حتی پیش از انقلاب بسیار مهم بود و تبعیت از مراجع تقلید یکی از ویژگی‌هایی بود که از آن پیروی می‌شد ولی مارتین به این موضوع اشاره نکرده است. نویسنده به رابطه دین، دولت و مردم پرداخته و مثلثی را ترسیم کرده است و به طبقات فرودست جامعه اشاره ویژه‌ای دارد.
گلشن به لوطی‌ها اشاره کرد و گفت: جامعه نیازمند قهرمان است که بتواند حق خُرد و کلان را بگیرد. لوطی به این مساله واقف بود که اگر ظلمی را رفع کند می‌تواند به عنوان قهرمان به حساب آید و از یک احترام نسبی برخوردار باشد. لوطی در دوره‌های تاریخی جوانمردی کرده و حتی جان خود را برای حفظ مردم از دست داده است.
وی افزود: لوطی در یک دوره‌ای آگاه بوده که جامعه به او نیازمند است و این جایگاه را در جامعه احراز کرده است. لوطی‌گری باعث شد که بتوانند خواسته‌های به حق مردم را برآورده کنند و ظلم رفته بر مردم را به درستی برگردانند.
گلشن در پایان سخنانش به فره‌ایزدی پادشاهان نیز اشاره کرد و گفت: مارتین در این کتاب به فره‌ایزدی نیز اشاره می‌کند که این نیرو در پادشاهان وجود داشته و فره‌ایزدی باعث می‌شده که پادشاه واسطه بین خداوند و مردم باشد و جامعه ایرانی هیچ‌گاه تصور نمی‌کرد که بی‌عدالتی از طرف پادشاهان صورت گیرد.
منبع: سایت کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی
نظر شما :